مرکز دانلود خلاصه کتاب و جزوات دانشگاهی

 

موضوع

رابطه علم و دين

 

تهيه كننده

محمد مفيدي

 

كلاس سوم تجربي دو

دبيرستان حافظ

رابطه دین با علم

نظاممعرفت دینیهمیشه رقیب داشته است . اینرقابتها مسأله ای تحت عنوانعقل و وحیبه وجود آورده است . مسأله علمودین همان مسأله عقل ووحی نیست ولی مسبوق به به آنمی باشد.

* در مورد تاریخچه بحث باید گفت بعد ازرنسانس ورشد خیره کننده علم جدید ، علم جدید به راه علم قدیم نرفت . درقرون وسطی،علم ودین وفلسفه هم سرنوشتبودند و این نکته بسیار مهمی است. علم قدیم زمین خورد و علم جدید متولد شد.

علم جدید در درون خود ، نطفه تعارض با دین داشت ، لذا مسأله ای به وجودآورد بنامتعارض علم ودین.بعدها به تدریج این مسألهبه شکل یک مسأله کلامی در آمد و با عنوان نسبت علم ودین موضوع مطالعهفیلسوفان دینقرار گرفت. اکنون یکی از مسائلمهمفلسفه دینهمین مسأله می باشد.

*موضوع رابطه علم و دین از زوایاى مختلف و گوناگونى مورد بحث قرار گرفته است،مثلا ازجنبهمعرفتشناسی که صورت آن اینست که نسبت معرفت دینی ومعرفت تجربیچیست .

و یا درفلسفهعلم بررسی شود که در آن صورت ساختار قوانین علمی با ساختار گزاره های دینیمقایسه می گردد.و یا درفلسفه دینکه در این صورت معرفت تجربی ودینی باهم مقایسه می شوند.و نیز درالهیات وکلاموجامعهشناسی وروانشناسی می تواند قابل بررسی باشد.و نیز دیده می شود کهمورخانوجامعه‏شناسانعلم، مساعدت‏ها و موانعى را کهدین و یا نهاد دینى در طول تاریخ براى پیدایش و رشد علم فراهم کرده است، مورد بحثقرار مى‏دهند.و یامتکلمینوفلاسفه دیناز سازگارى و عدم سازگارى محتواىدین با دستاوردهاى علوم بحث مى‏کنند.به هر حال پیرامون رابطه علم ودین سهدیدگاه مطرح شده است:

 

الف:تعارضمیان علم ودین

ب:تفکیکیا تباین میان علم ودین

ج:تعاضدوسازگاری علم ودین

تعارض میان علم ودین

 

سوالی که ازدیر هنگام مطرح است ، اینست که رابطه میانعلم ودین ، بر مبنای تعارض است یا توازی ؟

*از وقتی که یافته های چشمگیر و روز افزوندانشمندان در عصر جدید ، با معتقدات علمی کلیسا آشکارا در تعارض قرار گرفت و در این راستا ،طرفدارانماتریالیسم علمی، به ویژه با تمسک بهنظریاتنیوتنو تبیین مکانیکی جهان ، در کنارپوزیتویست های منطقی ، کل دین راداستانهایی پوچ و بی فایده دانسته ، یگانه بها را به علم دادند.

*سپس برخی متالهه و نیز دانشمندان متدین ، برای رفع این تعارض راه حل هایی ارائهدادند، به این صورت که ، بنا بر تعارض میان علم و دین، ، اعتقاد به جدایی قلمرو ونیز تفاوت زبانی آن دو را بلامانع دانسته، برای هر کدام وظایف جداگانه ای برشمردند، و حتی عده ای تعارض میان علم ودین در مباحث مشترک مثلا در مبحثآفرینشرا با استدلال بهسمبولیکبودن و قابل تفسیر بودنزبان دین، برعکسزبان علم، امری ظاهری دانستند.

*درباره نخستین چالش علم ودین ایان باربور می گوید: در عصر پیدایش علم جدید،نخستین چالش عمده علم با دین ، از موفقیت های چشمگیر روشهای علمی ناشی شد. در نتیجه این موفقیت های چشمگیرچنین به نظر می آمد که علم وروش علمی تجربیتنها راه قابل اعتماد برایرسیدن به واقعیت است. بسیاری از مردم فقط علم تجربی را امری عینی ، عقلانی و مبتنیبر شواهد تجربی استوار و محکم به شمار می آوردند، و دین را امری احساسی ، شخصی ،محدود و مبتنی بر سنت ها و وثاقت های متعارض با یکدیگر می انگاشتند.

*بانظر به این تقسیم بندی ، می توان گفت،تعارض های ممکن و محتمل بینعلم و دین ممکن است به یکی از صورت های زیر باشد:

*تعارض های روانشناختی میان روحیه علمی و روحیه دینی به عبارت دیگرتعارضذهنیت علمی با ذهنیت دینی .

*تعارض های محتوایی میان یافته های علمی و ظواهر دینی به عبارتیتعارضگزاره های علمی با گزاره های دین .

*تعارض میان پیش فرضها و لوازم عقاید دینی با پیش فرضها و لوازم نظریات علمی یاتعارض در مبانی و جهان بینی ها.

تفکیک یا تباین میان علم ودین

ادعای تعارض بین علم و دین سبب شد تا عده ای از متفکرانو اندیشمندان در صدد یافتن راه حلی بر آمده و به دنبال کشف و و تبیین چاره ای باشند.

بر این اساس با تفکیک مطالب مربوط به موضوع ، روش و غایت هر یک از علم و دینو تمایز بین آنها ، برای هر کدام خدود و ثغوری را در نظر گرفتند و با این فرض کهتعارض در صورتی به وجود می آید که هر کدام از علم و دین از جهت موضوع یا روش و یاغایات با یکدیگر مطابقت داشته باشند و الا در صورتی که موضوعی را که دین مورد بحثقرار می دهد دارای قلمروی باشد که مخصوص و مربوط به خود اوست دیگر جائی برای تعارضوجود نخواهد داشت.این نظریه در عالم مسیحیتبسیار رواج یافته است و طرفدارانبسیاری دارد.طرفداران این نظریه چهار گروه می باشند:

الف:پیروان نظریه نواورتودوکسیکه بر اینباور می باشند کعه میان علم ودین تباین وجود داشته و دارای هیچ نقطه و مرکز مشترکینمی باشند.

*کارل بارت، متالهپروتستانبا این اعتقاد که موضوع الهیات ،تجلی خداوند درمسیحاست و موضوع علم ، جهان طبیعت و پدیدههای طبیعی است، بین این دو قائل به تمایز بود.

ب:اگزیستانسیالیستها:اگزیستانسیالیسمکه خود به دو شاخه دینی والحادیتقسیم می شود ، شاخه دینی آن باتمایز قائل شدن بینمعرفت علمیبامعرفت دینی، معرفت علمی را معرفتی غیر شخصیو عینی دانسته، و معرفت دینی را معرفت عمیقا شخصی و ذهنی می داند.

*مارتین بوبرمتأله یهودی با قرار دادن چنینمرزی تأکید بر آن داشت که غایت معرفت دینی بازگشت به رابطه متقابلد دو شخص است کهخدا و انسانمومنباشد، لذا دین را نمی توان صرفا درقالب مقولات علمی خنثی و به دور از شور و احساس درک کرد.

ج:پوزیتویست:پوزیتویستها معتقدبودند که نظریات علمی خصیصه عمده و کلی آنها آزمون پذیری و تجربی بودن آنهاست. وفقط ایمان تجربی مرجع معناداری زبان هستند چونزبان دینناظر به اعیان غیر تجربی می باشد،فاقد معنا و غیر قابل اعتنا می باشد. اما از آنجایی که بسیاری از متفکران قرن بیستمبا نفی مطلق دین موافقت نداشتند در کنار تلقی پوزیتویستی‌ای که از علم داشتند، نوعیالهیات نواورتودوکسییا اگزسیتانسیالیستی راپذیرفتند.

د:دیدگاه مبتنی بر فلسفه زبان متعارف:این صاحب نظران بر خلاف پوزیتویستها که تنها کار مجاز زبان بشری را حکایتاز واقعیات تجربی می دانستند، مجذوب تنوع کارهایی بودند که زبان انجام می داد ، سررشته آرای این فیلسوفان عمدتا به آخرین اثر ویتگنشتاین باز می گردد.

بسیاری ازتحلیل گران زبان متعارف مایل بوده اند که بگویند:علم و دین دو بازی زبانیمتمایز اما کاملا مجاز هستند. هر یک از آنها مقولات و منطق خاص خود را دارد. بهنظر این گروه غایت زبان علمی نوعا پیش بینی و کنترل است ، در حالی که درالهیات ،زبان برای نیایش و کسب آرامش بکار می رود.

تعاضدو سازگاری علم ودین

صاحبان این دیدگاه براین اعتقادند که میان علم و دینرابطه حسنه وجود دارد و و لذا در صدد بر آمدند تا مطالب کلامی را فرضیه هایی علمیدانسته ، و آن دو را در یک فرضیه کلان تر در هم ادغام نمایند.

به همین خاطربیان نمودند که علم و دین نه تنها سازگارند که مکمل هم می باشند و تصویر ما را ازجهان هستی تکمیل می کنند، هر کدام ویژگیهایی را از جهان هستی ارائه می دهند کهمجموعه اینها تصویر کاملتری را در اختیار بشر قرار می دهد.

مثل بازسازی تصویریک فرد کهمأموران آگهیدنبال او هستند و کسانی کهماجرا را دیده اند، هر کدام ویژگیهایی را در اختیار مأمور قرار می دهند و او بهتدریج تصویر کاملتری از فرد مورد نظر به دست می آورد.

*بنابر این صاحبان نظریه تعاضد می گویند:بین علم و دین تعارضی کهوجود ندارد، بماند ، بلکه بین آنهاتعاونبرقرار است و در حقیقت این دو مکمل همهستند.و لذا آنچه طبیعی به نظر می رسد، وجه تعاضد و تعاون می باشد. چون علم و دینقلمرو یکسانی دارند و راجع به امر واحدی صحبت می کنند.

رابطه دین با علوم انسانی

 

مکاتب تجربىافراطى‏اى چونپوزیتیویسم، که کم و بیش بر تمامى مکاتب ودیدگاه علمى امروز (و از جمله علوم انسانى) سلطه دارند، شناخت علمى انسان را بهشناخت‏ حسىو تجربى محدود نموده و دخالتهرگونهشناخت فلسفىو فراتجربى را در فرایند علمانکار مى‏کنند.

*بنابر تئورى پوزیتیویسم : جاى بحث و پژوهش علمى و یقین‏آور پیرامون مسایلماوراء طبیعت‏باقى نمى‏ماند و همه مسایلفلسفى پوچ و بى‏ارزش تلقى مى‏گردد.

*این دیدگاه که شناخت‏هاى علمى را صرفا حسى و تجربى دانسته و آن‏ها را نیازمندهیچ‏گونه زیربناى فلسفى و ماوراء طبیعى نمى‏داند، پیامدهاى متعدد و گوناگونى براىعلم در پى دارد، که یکى از آن‏ها ایجاد شقاق و جدایى قاطع میانمعارف دینىو فلسفى از یک سو و شناخت‏هاىعلمى و تجربى از سوى دیگر است.

پوزیتیویسم از جنبه‏هاى مختلف مورد نقد وارزیابى قرار گرفته است ولذا باید گفت:

الف: بدون یک سرى مفاهیم و معارف فلسفى و متافیزیکى هیچگونه شناخت متقن تجربىممکن نیست.

ب: خود پوزیتیویست‏ها نیز در عمل از انبوه عظیمى از پیش ‏فرض‏هاى فلسفى ومتافیزیکىاستفاده کرده‏اند و مى‏کنند.

مثلا پوچ‏انگارى مفاهیم متافیزیکى و اعتبار شناخت‏هاى تجربى، که ازاولى‏ترین ادعاهاى آنان به شمار مى‏روند، بدون ورود به حوزه متافیزیک و تخطى ازاصول پوزیتیویستى امکان‏پذیر نیست.بنابراین، تلاش براى بنیان‏گذارى یکعلم تجربىمحض کار بیهوده‏اى است و علومتجربى از انبان غنى و گسترده فرهنگى جامعه خود تغذیه مى‏کنند، هر چند ریشه‏هاىفرهنگى و اجتماعى آن پنهان نگه داشته مى‏شوند.از این‏روى، شایسته استدانشمندان میزان تاثیر مفاهیم و معارف فلسفى، دینى و... در قلمرو علوم تجربى رامورد مطالعه قرار داده و نسبت‏به آن معرفت آگاهانه کسب کنند.

رابطه علم ودین از زوایاى مختلف و گوناگونى مورد بحث قرار گرفته است، مثلا مورخان وجامعه‏شناسان علم، مساعدت‏ها و موانعى را که دین و یا نهاد دینى در طول تاریخ براىپیدایش و رشد علم فراهم کرده است، مورد بحث قرار مى‏دهند. کلامیون و فلاسفه دین ازسازگارى و عدم سازگارى محتواى دین با دستاوردهاى علوم بحث مى‏کنند.

*آیا دین (معارف، عقاید و ارزش‏هاى دینى ) مى‏تواند و یا باید، نقشى در فرایندعلم (تحقیق و پژوهش علمى) ایفا نماید یا خیر؟ اگر پاسخ مثبت است، این نقش را چگونهایفا مى‏کند و میزان و قلمرو آن چقدر است؟

این بحث، در واقع بهشناخت‏شناسىوفلسفهعلم مربوط مى‏شود.هر چند این بحث در مورد همه علوم و همهادیانقابل طرح است، ولى در این‏جا از طرفى،به دلیل ارتباط و آمیختگى زیاد علوم انسانى با دین (نسبت‏به علوم طبیعى)، تنها علومانسانى مورد بحث قرار مى‏گیرد.

حوزه‏هاى نفوذ دین در علوم انسانى

*دینوفرهنگ به طورعام، تاثیرات ظریف ولى عمیق و گسترده‏اى بر همه مراحل تحقیقات علمى بر جاىمى‏گذارد. فرضیات، نظریات، اهداف، انگیزه‏ها و حتى مراحل عملى پژوهش علمى همگى ازباورها، ارزش‏ها و معارف دینى و فرهنگى تاثیر مى‏پذیرد.این تاثیرات ممکن استآگاهانه از سوى دست‏اندرکاران علوم اعمال شود و یا به طور ناآگاهانه، به صورتپیش‏فرض‏ها، اهداف و انگیزه‏هاى محقق وارد عمل شود.این تاثیرات، چنان کهخواهیم دید، اجتناب‏ناپذیر است و با بى‏طرفى علمى و عینیت علوم نیز منافاتى ندارد.

فرق علم ودین چیست ؟

مرحوماستاد مطهرىمى فرمایند:

*فرق علم و دین در همین جاست : علم آمده است براى اینکه به شناسائى انسان گسترشبدهد , شناخت را افزایش دهد . ما دو نوع افزایش داریم: افزایش افقى یعنى گسترش وتوسعه که علم این کار را مى کند ، و افزایش عمقى.

*ادیانهم آمده اند که به شناخت انسان افزایشدهند ، اما افزایش در جهت ژرفائى شناخت.آمده اند بگویند تمام این جهان که مى بینیدر مقابل جهان غیبی که بر این جهان احاطه دارد « کحلقه فى فلاه» مثل یک حلقه است درصحرا.یک حلقه در مقابل یک صحرا چقدر حقارت دارد ! این جهان هم نسبتبهجهان غیباین قدر حقیر است . از این عالمچیزى کم نکرده اند ، بلکه عظمت آن عالم را به ما ارائه و نشان داده اند.

جایگاه علم و دین

وقتی درمورد جایگاه علم ودین صحبت می کنیم ، در واقع میخواهیم بدانیم این مسأله از مسائل کدامعلم است ، در کجا و چه دانشیدرباره علم ودین صحبت می شود.

مسأله علم ودین بیشتر در دو دانش مورد توجه و محلبحث است، یکیالهیات ودیگریفلسفه دین.

*از آنجا که این دو دانش با مسائل دینی سرو کار دارند ، به بحث علم ودین ومناسبات بین آن دو می پردازند، اما این مسأله برای فردمتدیننیز که طالب علم هم هست ولو اینکه درفلسفه دین و الهیات کار نکند، مطرح است، چون او هم تحت تأثیرکنجکاویفطری ، در طلب علم است و علم رادوست دارد و از آن سو دین را هم می خواهد ، پس بحث علم ودین از این حیث برای فردمتدین مطرح می شود.

*بنابر این جایگاه این مسأله دانش فلسفه دین و الهیات است و هر کدام از جهتی بهاین مسأله می پردازند.متألهاناز بابشبهه شناسیبه مسأله علم ودین و به ویژه بهمسألهتعارض علم ودینمی پردازند.

*وظایف متألهان علی العموم عبارت است از تبیین مفاهیم و اثبات عقاید دینی و دفعشبهات ، به این لحاظ الهیات موضوع و روش واحد ندارد و برای انجام وظایف یاد شده درموضوعات متعدد وارد می شود و از روشهای مختلف بهره می گیرد و به سخن دیگر الهیاتکثیر الموضوع و کثیرالروش است. محور وحدت بخش مسائل الهیات غایت واحد و آن دفاع ازدین است.

*ولی نگاه فلسفه دین به مسأله مناسبات علم ودین از منظر دیگری است ،فیلسوفان دیناز منظر برون نگر مسائل دینیرا مورد بحث قرار می دهند و مباحثی از قبیل بررسیادله اثبات وجود خدا،زبان دین،وجهحاجت بشر به دین ، مناسبات علم ودین و ... را تبیین و تحلیل می کنند.

خاستگاه علم ودین

 

در مورد اینکه خاستگاه علم ودین کجاست،یعنی به لحاظتاریخی ابتدا در کجا این مسأله مطرح شد و شکل نخستین آن چه صورتی داشت و چه تطوراتیپیدا کرد ،باید گفت:

*این مسأله هم در دنیایاسلام مطرح شد وهم درغرب .

*در دنیایمسیحیت ، طرح آن به صورت جدی بعد ازرنسانس بود.در دوره رنسانس ،علومتجربی به خاطر تحولاتی که پیش آمد، به صورت شتابزده‌ای رشد پیدا کرد و در کوتاهمدت رشد بسیار چشمگیری در این علوم حاصل شد و لذا بحث رابطه علم ودین در دنیایمسیحیت عمدتا روی علوم تجربی متمرکز شد.آنجا که بحث از علم و دینپیش می آمد معمولا تعارض یافته های عالمان تجربی با آموزه های دینی مشکل آفرین مینمود. در کتابهایی کهمتألهان غربییافیلسوفان دینغربی راجع به این مسأله نوشتهاند ، تماما مناسبات علوم تجربی با دین مورد بررسی قرار می گیرد.برای مثالکتابتاریخ نزاع علوم تجربی و الهیاتتألیفآندرو وایتدر سال 1895 یکی از مبسوط ترینکتابها در این خصوص است.

*ولی در دنیایاسلام بیشتررابطهدین با فلسفه مطرح شد و دلیل این هم مشخص است ، مسلمانان دردوره نهضت ترجمهبا میراث فلسفییونانآشنا شدند و آن بخش ازمیراثفلسفی یونان را که با آموزه های دینی سازگار می یافتند ، وارد حوزه اندیشهاسلامی کردند و گروهی به وجود آمدند و صنفی از دانشمندان شکل گرفتند که فیلسوفنامیده می شوند.

*در فلسفه ای که از یونان گرفته شده بود، درباره جهان هستی ،خدا ،انسان، آخرت ومعادبحث شده همچنانکه در متون دینی راجع بهاین امور صحبت شده، در اینجا ابتدا دو دیدگاه کاملا متفاوت و متعارض پیدا شد.

*گروهی از مسلمانان ، فلسفه را موافق با آموزه های دینی یافتند و سعی کردند کهبین آموزه های دینی و میراث فلسفه یونان ، هماهنگی ایجاد کنند، و تفسیر های فلسفیاز دین ارائه کردند.

*گروهی دیگر از مسلمانان به نظرشان رسید که آنچه در متون دینی مطرح شده ، به هیچوجه سازگاری با تعالیم فلسفی ندارد و احساس تعارض کردند و به همین جهت می بینیم کهکسانی با فیلسوفان خیلی سخت مخالفت ورزیدند و حتی آنها را تکفیر کردند و از آن طرف، فیلسوفان تلاش کردند که از دین ، تفسیرهای فلسفی ارائه دهند.

منابع:

آینه معرفت فصلنامه پژوهشهای فلسفه و کلام

ماهنامه اندیشه حوزه، سال هفتم، شماره ششم

غلام‏عباس توسلى،نظریه‏هاى جامعه‏شناسى

مایکل مولکى، علم و جامعه‏شناسى معرفت، ترجمهحسین کچویان

پایگاههای اسلامی اینترنت

www.google.com