مرکز دانلود خلاصه کتاب و جزوات دانشگاهی

پدیده رشوه و راهکارهاي مبارزه با رشوه خواري

• مفهوم رشوه

« رشوه » عبارت است از «آنچه براي از بين بردن حقي و يا حق نمودن باطلي مي دهند. (المنجد، باب را) يا «آنچه که به کسي بدهند تا کاري بر خلاف وظيفه خود انجام دهد، يا حق کسي را ضايع و باطل کند يا حکمي برخلاف حق و عدالت بدهد. (فرهنگ عميد)

با توجه به تعريف فوق، مي توان گفت که اساس رشوه را «قصد و نيت باطل» تشکيل مي دهد. لذا دامنه رشوه وسعت مي يابد و به هر چيزي که با هدف ابطال حق به ديگري داده شود، اطلاق مي گردد. حتي کلامي که به منظور تطميع و تحريک باشد و نيز تملق در تکريم ديگران، رشوه محسوب مي شود. گفتني است دو واژه «رشا»: رشوه دادن و «ارتشاء»: رشوه گرفتن از همين ريشه اخذ شده است.

«مي خواهي کارت راه بيفتد؟» تقريبا همه اين جمله را مي شناسند. هرچند به صراحت نامي از آن برده نمي شود اما در همه جا ظهور و بروز دارد. افراد از بازگو کردن آن واهمه اي ندارند نامش با عبار ت هاي محترمانه و شيک که در وراي آن دنيايي از معنا نهفته است تکرار مي گردد: «پول شيريني، پول چاي، زيرميزي و...»

 

• تأثير رشوه در روابط

 

حقيقت اين است که قوانين رايج اما نانوشته اي در بين مردم وجود دارد که قبل از انجام هرکاري بدنبال پارتي هستند و اگر پيدا نشد، پول، دواي هر درد بي درماني است. بازرگاني که براي ترخيص محموله وارداتي اش مشکل پيدا کرده، پيمانکاري که براي اخذ مجوز ساخت و ساز در راهروهاي شهرداري سرگردان مانده و بيماري که براي عمل جراحي، يک ماه بعد از بيمارستان نوبت گرفته است، مشکلات فراواني دارند اما راه حل آن يک چيز است: تقبل

 

• حق الزحمه

 

يکي از بلاهايي که از ديرباز دامنگير جوامع بشري بوده و هم اکنون نيز با شدت بيشتري به حيات شوم خود ادامه مي دهد، معضل رشوه و رشوه خواري است. پديده « رشوه » از بارزترين آسيب هاي اجتماعي و شايع ترين بيماريهاي اداري در نظام مديريتي کشورهاست که پيامدهاي منفي و مظاهر نکبت بار آن در بسياري از جوامع از جمله کشورهاي اسلامي قابل مشاهده و پيگري است. به شهادت تاريخ ارتکاب اين خيانت با تمامي مراحل و صورت هاي گوناگوني که در بستر زمان به خود گرفته، فرد و جامعه را در سراشيبي سقوط قرار داده و از نيل به سعادت هردو جهان بازداشته است.

 

هرچند افراد، زشتي رشوه را در لابلاي عبارت و عناوين فريبنده و در وراي نام هايي چون: هديه، تعارف، حق و حساب، انعام، پورسانت، چشم روشني و... پنهان مي کنند. اما ناگفته پيداست که تغيير نام به هيچ وجه تغييري در ماهيت آن نمي دهد و به هرحال مبلغي که از اين طريق عايد افراد مي شود، حرام و نامشروع است.

 

• عوامل گرايش به رشوه و رشوه خواري

 

▪ ايمان ضعيف: مهمترين دليل گرايش به اين گناه کبيره، ضعف ايمان و عدم آراستگي به زيور تقوا و پرهيزگاري است. شخص با ايمان به دليل توکل بالايي که به رحمت الهي دارد، مطمئن است که خداوند مشکلات اقتصادي او را به نحو احسن برآورده مي کند و ديگر نيازي به دست يازيدن به گناه رشوه ندارد. همچنين شخص باتقوا از نيروي قناعت ورزي برخوردار است و همين نيرو، وي را از حرص و طمع و درنتيجه افتادن در دام رشوه رهايي مي بخشد.

 

▪ سودجويي و منفعت طلبي: انسان، داراي غريزه منفعت طلبي است و همواره در راستاي منافع خود حرکت مي کند. اموري مانند انجام سريع و خارج ازنوبت کار، علاقه به زراندوزي و دستيابي به پول بيشتر در معاملات، فرار از مجازات يا فرار از پرداخت ماليات و...ريشه درغريزه منفعت طلبي افراد دارد و رشوه از ابزار دستيابي آنها به اين گونه اهداف است.

 

▪ مشکلات اقتصادي کارکنان: پايين بودن سطح حقوق کارکنان و عدم تامين مالي يکي از زمينه هاي رشوه در ادارات است.

 

▪ موانع اداري: وجود قوانين دست و پاگير در ادارات نيز از عمده دلايل گرايش کارمندان ادارات به رشوه خواري است.

 

▪ جهل: گاه قبح رشوه براي شخص روشن نيست اما اغلب قبح آن معلوم است و به تدريج که افراد ازطريق رشوه به آساني مشکلات خود را مرتفع مي سازند، قبح آن نيز فرو مي ريزد و ديگر کسي نسبت به آن اعتراض نمي کند.

 

• رشوه در تعليمات اسلامي

 

رشوه در زمره گناهان کبيره اي است که اگر در جامعه اي نفوذ کند، مفاسد فراواني از قبيل بي عدالتي، يأس و نااميدي ضعفا و ازبين رفتن اعتماد عمومي را به دنبال داشته و به تدريج شيرازه اجتماع را فرو مي پاشد. به همين دليل در آموزه هاي ديني، رشوه به شدت تقبيح شده و به رشوه خوار و رشوه دهنده وعده عذاب الهي داده شده است.

 

درقرآن کريم دراين باره از تعبير «اکل به باطل» استفاده شده است. ولاتاکلوا اموالکم بينکم بالباطل و تدلوا الي الحکام لتاکلوا فريقا من اموال الناس بالاثم و انتم تعلمون (سوره بقره/ آيه۱۸۸) (و اموال يکديگر را ميان خود به باطل مخوريد و براي خوردن بخشي از اموال مردم به گناه، آن را به حاکمان مي کشانيد درحالي که شما (حقيقت را) مي دانيد.

 

علامه طباطبايي در ذيل آيه فوق چنين مي نويسد: «کلمه تدلو» مضارع از باب افعال «ادلا» است و «ادلا» به معناي آويزان کردن دلو در چاه است براي بيرون کشيدن آب و اين کلمه را به عنوان کنايه در دادن رشوه به حکام تا بر طبق ميل آدمي رأي دهند، استعمال مي کنند و اين کنايه اي است لطيف که مي فهماند مثل رشوه دهنده که مي خواهد حکم حاکم را به سود خود جلب کند و با ماديات، عقل و وجدان او را بدزدد، مثل کسي است که با دلو خود، آب را از چاه بيرون مي کشد.(الميزان، علامه طباطبايي، ج۲، ص ۷۵)

 

همچنين در آيه ۴۲ سوره مائده، از تعبير «سماعون للکذب اکالون للسحت» استفاده شده است. «سحت» به طور کلي به مال و کسب حرام اطلاق مي شود و يکي از مصاديق آن، رشوه است.

 

در روايات اسلامي نيز شاهد مقابله شديد و جدي معصومان (عليهم السلام) با موضوع رشوه خواري هستيم. پيامبراکرم(ص) مي فرمايد:«خداوند لعنت کند رشوه گير و رشوه پرداز و کسي که واسطه ميان آنهاست» (سفينه البحار، شيخ عباس قمي، ج۳، ص ۳۶۰) آن حضرت در حديث ديگري مي فرمايد: «از رشوه بپرهيزيد که آن کفر محض است و صاحب رشوه هرگز بوي بهشت را احساس نخواهد کرد» (همان، ص ۵۲۳)

 

امام علي(ع) از قول پيامبر (ص) که حوادث آينده را براي ايشان بازگو مي کنند، مي فرمايد: «اي علي! همانا اين مردم به زودي با اموالشان دچار فتنه و آزمايش مي شوند... حرام خدا را با شبهات دروغين و هوس هاي غفلت زا حلال مي کنند شراب را به بهانه اين که آب انگور است و رشوه را که «هديه» است و ربا را که نوعي «معامله» است، حلال مي شمارند» (نهج البلاغه، خطبه ۱۵۶)

 

• اقسام رشوه

 

۱) رشوه در حکم که همان رشوه به قاضي است. ( رشوه از نظر اسلام، ص ۴۷)

 

رشوه بزرگترين آفت دستگاه قضا است و چنانچه قاضي به رشوه خواري روي آورد، هرج ومرج و بي عدالتي، ياس از قضات و هيئت حاکمه سراسر جامعه را فرا مي گيرد. ظرافت و حساسيت امر قضاوت به گونه اي است که در روايات اسلامي « رشوه در قضاوت، کفر به خداوند معرفي شده است.»(کافي، کليني، ج۷، ص ۴۰۹)

 

امام علي(ع) در بخشي از خطبه ۱۳۱ که بيانگر شرايط رهبر اسلامي است، مي فرمايد: «و رشوه خوار در قضاوت نمي تواند امام باشد زيرا براي داوري با رشوه گرفتن، حقوق مردم را پايمال و حق را به صاحب آن نمي رساند.»

 

در نهج البلاغه در داستان هديه آوردن «اشعث بن قيس» مي خوانيم که وي براي غلبه برطرف دعواي خود در محکمه عدل علي(ع) شبانه ظرفي پر از حلواي لذيذ را به در خانه اميرمؤمنان(ع) آورد و عنوان هديه بر آن نهاد. امام برآشفت و فرمود: «سوگواران بر عزايت اشک بريزند. آيا با اين عنوان آمده اي که مرا فريب دهي و از آيين حق بازداري؟ به خدا سوگند اگر هفت اقليم را با آنچه در زير آسمانهاي آنهاست به من بدهند که پوست جوي را از دهان مورچه اي به ظلم بگيرم هرگز نخواهم کرد. دنياي شما از برگ جويده اي در دهان ملخ براي من کم ارزشتر است. علي را با نعمتهاي فاني و لذتهاي زودگذر چه کار؟»(نهج البلاغه، خطبه ۲۲۴)

 

در تعليمات اسلامي راه هايي نيز براي پيشگيري از رشوه گرفتن قاضي بيان شده است. اسلام حتي براي اين که قاضي گرفتار رشوه هاي مخفي و ناپيدا نشود به وي دستور مي دهد که شخصا به بازار نرود تا مبادا تخفيف قيمت ها بطور ناخودآگاه در قضاوت قاضي تأثير بگذارد.

 

امام علي(ع) در نامه به مالک اشتر يکي از راه هاي جلوگيري از رشوه خواري قاضي را چنين بيان مي دارد: «پس از انتخاب قاضي هر چه بيشتر در قضاوتهاي او بينديش و آنقدر به او ببخش که نيازهاي او برطرف گردد و به مردم نيازمند نباشد و از نظر مقام و منزلت آن قدر او را گرامي دار که نزديکان تو به نفوذ در او طمع نکنند تا از توطئه آنان در نزد تو در امان باشد»(نهج البلاغه، نامه۵۳)

 

۲) رشوه در غير حکم. به اين شکل که به حاکم يا مديرکل يا استاندار، مالي مي دهند تا با حمايت او ظلم کند يا مرتکب خلافي گردد. ( رشوه از نظر اسلام، ص ۴۷)

 

در واقع رشوه ، پديده اي اجتماعي و ناشي از واقعيت هايي است که در يک نگاه اقتصادي محصول ساختارهاي غلط اداري است و از شيوع نوع خاصي از فساد در دستگاههاي دولتي حکايت دارد. البته فساد مالي دولت ها و حکومت ها در زمره اندوهبارترين فرازهاي مطالعات مربوط به تاريخ تحولات سياسي اجتماعي است و اين امر داراي سابقه اي طولاني در تاريخ معاصر ايران است.

 

هديه دادن به کارمندان يکي از امور شايع در ادارات و محيط هاي کاري است که به انحاء مختلف صورت مي پذيرد. به جهت اهميت موضوع و آشنايي با حکم شرعي چنين هديه هايي، به ذکر نمونه اي از استفتائات مقام معظم رهبري در اين باره مي پردازيم.

 

سؤال شده است: چنانچه فردي از باب تشکر و قدرداني از کارمند، هديه اي به او اهداء کند حکمش چيست؟ پاسخ: هديه در محيط کار و از جانب ارباب رجوع، يکي از خطرناکترين چيزهاست و هرچه بيشتر از آن اجتناب کنيد به صرفه دنيا و آخرت شما خواهد بود. فقط در يک صورت دريافت آن جائز است و آن، اين است که هديه دهنده با اصرار زياد و با امتناع مامور از قبول، بالاخره به نحوي آن را اهداء کند آنهم بعد از انجام کار و بدون مذاکره و حتي توقع قبلي.

 

روايت شده پيامبر(ص) به فردي ماموريت داد تا به نزد قبيله «ازد» رفته و صدقات و زکات هاي آنان را جمع آوري کند وي پس از جمع آوري آنها، از تحويل چند رأس گوسفند خودداري کرد و گفت اين گوسفندان را به من بعنوان «هديه» داده اند. حضرت فرمود: اگر راست مي گويي چرا در منزل خود ننشستي تا اين هديه را برايت بياورند؟(کنزالعمال، متقي هندي، ج۴، ص ۳۶۴)

 

۳) رشوه براي دفع ظلم و رسيدن به حق قانوني خود

 

اگر راشي ( رشوه دهنده) واقعا ذيحق باشد و احقاق حق، موقوف به پرداخت وجهي باشد به گونه اي که اگر نپردازد، استيفاي حقش ممکن نبوده و در نتيجه ضرر بزرگي متوجه او خواهد شد، در اين صورت بدليل قاعده نفي ضرر، چنين بخششي از باذل، جائز و از گيرنده حرام است. مطابق روايتي از امام موسي بن جعفر(ع) رشوه دادن صرفا براي رد ظلم مأموران دولتي جايز است. (وسائل الشيعه، شيخ حر عاملي، ج۱۲، کتاب التجاره)

 

ممکن است برخي تصور کنند که در شرايطي مثل انجام سريع کارها و دريافت خدمات بهتر يا ترس از انجام نشدن کار و يا مواجهه با گرفتاريها، پرداخت رشوه مانعي ندارد، در حالي که مراجع عظام، توهم اضطرار در چنين شرايطي را مجوز انجام رشوه نمي دانند.

 

• تفاوت هديه و رشوه

 

تفاوت بين هديه و رشوه در اين است که شخص در اعطاي هديه به ديگري، جز اظهار دوستي و محبت، غرض و مقصود ديگري نداشته باشد که چنين عطايي، هديه محسوب شده و حلال و بلکه مستحب نيز مي باشد. اما اگر در اين عطا کردن، طمع و توقعي نهفته باشد، وارد در باب رشوه شده و حرام خواهد بود.

 

معاذبن جبل از رسول خدا(ص) نقل مي کند که فرمود: «اگر کسي به شما عطيه و ارمغاني داد، مادامي که عطيه به شمار رفت، يعني در دادنش جز ثواب طمعي نداشت، گرفتن آن حلال است و اما اگر اسمش عطيه باشد وليکن در واقع رشوه اي بود که آن را به طمع دين شما به شما داده اند، در آن صورت گرفتن آن حرام است اگرچه ممکن است اين رشوه ، فقر شما را از بين ببرد و يا شما را از ترس دشمن ايمني دهد، با اين همه با آن فقر و در آن ترس بسر ببريد و راضي نشويد که رشوه ، دين شما را تباه سازد.» (در المنثور، سيوطي، ج۲، ص۳۰۰)

 

• ره آورد رشوه براي فرد و جامعه

 

موضوع رشوه و آثار زيانبار آن، از دو جنبه فردي و اجتماعي قابل بررسي است. در بعد فردي، علاوه بر اينکه شخص خاطي، در هر دو جهان مورد لعن و غضب خداوند متعال قرار مي گيرد، در زندگي دنيوي نيز از آسيب هاي ناشي از اين عمل ناپسند مصون نخواهد بود.

 

۱) شخص رشوه خوار نمي تواند از اموالي که از طريق رشوه کسب کرده، در راه خدا انفاق کند چرا که تنها از متقين پذيرفته مي شود.

 

۲) برکت از مال رشوه خوار برداشته مي شود. امام کاظم(ع) در اين زمينه مي فرمايد «مال حرام زياد نمي شود و اگر بيفزايد، براي صاحبش مبارک نمي گردد و در هر راهي آن مال را صرف کند اجري به او نمي رسد.» (کافي، کليني، ج۵، ص۱۲۵)

 

۳) طبق حديثي از پيامبر اکرم(ص) «عبادات او قبول نمي شود و دعاهايش به اجابت نمي رسد.» (سفينه البحار، شيخ عباس قمي، ج۱، ص۲۴)

 

۴) و در حديثي از امام صادق(ع) مي خوانيم: «اثر کسب هاي حرام، در فرزندان به مرحله بروز و ظهور مي رسد.» (کافي، کليني، ج۱، ص۳۶۳)

 

۵) همچنين رشوه خوار از امنيت رواني و آرامش خاطر برخوردار نيست. پيامبر(ص) فرمود: «هيچ گروهي گرفتار رشوه نشدند مگر آنکه گرفتار ترس و اضطراب و نگراني شدند.» (نهج الفصاحه، ح ۲۶۹۳)

 

جنبه ديگر رشوه که به مراتب اهميت فزونتري داريد، بعد اجتماعي آن است.

 

۶) رشوه ، پايه هاي عدالت اجتماعي را سست و متزلزل مي سازد و از آنجا که پايداري و پويايي هر جامعه اي براساس عدل استوار است، به هر ميزان که از عدالت کاسته شود، ظلم و جور، جامعه را فرا مي گيرد.

 

۷) بديهي است که اگر باب رشوه گشوده شود، قوانين که قاعدتاً بايد حافظ منافع طبقات ضعيف باشد، به نفع طبقات قدرتمند بکار مي افتد. طبعاً در چنين فضاي ناعادلانه اي، ضعفا از هيئت حاکمه و نظام اجرايي و اداري کشور مأيوس و دلسرد مي شوند و همين امر به تدريج باعث سلب اعتماد عمومي در ميان اقشار مختلف جامعه خواهد شد.

 

۸) رشوه خواري عملي نيست که تنها به پرداخت پول، کالا و يا امتيازي منتهي شود بلکه به تدريج به نظامي پيچيده مبدل مي شود که در آن شبکه هاي خاصي از روابط و همدستي ها عمل مي کنند و ره آورد آن، کسب ثروت هاي يک شبه، نائل شدن به منصب هاي مختلف سياسي، تجاري و... خواهد بود. بنابراين امکانات و دارايي هاي يک کشور در اختيار عده اي محدود قرار مي گيرد که به راحتي قادر به عبور از قوانين وتضييع و پايمال ساختن حقوق ديگران خواهند بود.

 

۹) کند شدن چرخ هاي سازندگي و توسعه. شيوع رشوه خواري در جامعه، علاوه بر از بين بردن امنيت اقتصادي، حقوقي و اخلاقي، مانع بزرگي است بر سر راه سازندگي و توسعه. چرا که وجود رشوه در يک نهاد اداري، با کارآيي و بازدهي آن، رابطه عکس دارد و اگر کارگزاران و متوليان امر به جاي ابتکار، خلاقيت و ارائه برنامه هاي مفيد، به رشوه خواري روي آورند، موتور توليد و توسعه از حرکت باز ايستاده و جامعه به سمت رکود اقتصادي کشيده مي شود.

 

• راهکارهاي مبارزه با رشوه خواري

 

هر چند شواهد نشان مي دهد که هرگز نمي توان پديده شوم رشوه را در هيچ کشوري بطور کامل ريشه کن کرد، اما اين امکان وجود دارد که بتوان آن را با ساز و کارهاي بازدارنده، تا حدودي مهار کرد.

 

در وهله اول، مهمترين وظيفه مبارزه با رشوه خواري برعهده دولتها و متوليان امر است که با تصويب قوانين مربوطه و اهتمام جدي در اجراي آن، به کاهش مفاسد و زيانهاي ناشي از اين معضل اجتماعي کمک کنند. در اين راستا نقش دولتها در اين رابطه بسيار تعيين کننده است.

 

اما از آنجا که رشوه در ادارات و نهادهاي دولتي بيشتر بروز و ظهور دارد، مديران مربوطه مي توانند با ارائه راهکارهاي ي از قبيل: دقت در انتخاب کارمندان مؤمن و متعهد، تبليغ فرهنگي و بالا بردن سطح آگاهي کارکنان نسبت به عوارض رشوه خواري ، استفاده از کادر بازرسي و ناظر در بخشهاي مختلف، حذف تشريفات زائد اداري با هدف جلوگيري از سرگرداني مردم در راهروهاي عريض و طويل ادارات، پرداخت به موقع حقوق و مزاياي کارمندان و... رشوه خواري را به حداقل برسانند. امام علي(ع) در اين باره مي فرمايد: «همانا ملتهاي پيش از شما به هلاکت رسيدند بدان جهت که حق مردم را نپرداختند. پس دنيا را با رشوه دادن بدست آوردند و مردم را به راه باطل بردند و آنان اطاعت کردند.» (نهج البلاغه، نامه ۷۹)