مرکز دانلود خلاصه کتاب و جزوات دانشگاهی

دید کلی

رادیولوژی پزشکی بر حسب این که از چه عاملی در آن استفاده می‌شودبه دو رشته تخصصی بزرگ تقسیم می‌شود: یکیپزشکیهسته‌ای که اساس کار آنها رویمواد رادیواکتیواست و دیگری رادیولوژی کهمبنایی رویاشعهایکس و ویژگیهای گوناگون آن دارد. ما در اینجا تنها درباره رادیولوژی واقعییعنی آنچه که با استفاده از پرتو ایکس یارنتگنبه اشکال گوناگون برای تشخیص و درمان درپزشکی ، انجام می‌گیرد صحبت می‌کنیم.

رادیولوژی پزشکی واقعی یا رنتگنولوژیبه دو بخشرادیولوژی تشخیصیورادیولوژی درمانیتفسیم بندی می‌شود. رادیولوژیتشخیصی شامل فلوئوروسکوپی ،رادیوگرافیوتوموگرافی کامپیوتریمی‌باشد. رادیولوژیدرمانی درباره دستگاههای رادیوتراپی ، مقادیر درمانی در تابش پرتوها و حساسیت بافتیدر برابر پرتوها ، بحث می‌کند.

تاریخچه کشف اشعه ایکس

در سال 1895 ، درخشش کوتاه صفحه فسفرسانتی که درگوشه‌ای از آزمایشگاه نیمه تاریک بررسیاشعهکاتدیک قرار داشت، ذهن آماده و خلاقرنتگنکه در آن زمان استاد فیزیکبود، متوجه پرتوهای تازه‌ای نمود که از حباب شیشه‌ای لامپهای کاتودیک بیرون زده وبی آنکه به چشم دیده شود به اطراف پراکنده می‌شوند. آن چه مایه شگفتی رنتگسن شدهبود، نفوذ این پرتوها از دیواره شیشه‌ای لامپ به بیرون و تأثیر آن روی صفحهفاوئورسانت در گوشه‌ای نسبتا دور از لامپ در آزمایشگاه بود. رنتگن به بررسیهای خوددرباره کشف تازه که آن پرتو ایکس نامید (بخاطر فروتنی) ، ادامه داد. بعدها ایناشعه رنتگننامیده شد.

دستگاههای رادیولوژی

• اشعه ایکس یا رنتگن در طبیعت زیاد وجود ندارد و برای کاربرد پزشکی ، این پرتوهاباید بوسیله لامپهایی که برای این منظور ساخته شده‌اند تولید شود. در لامپ مولداشعه ایکس که ظاهری شبیه لامپهای کاتودیک دارد، بابمباران الکترونیقطعه فلز مقاوم و کوچکی کهاز جنس تنگتن در قطبی از لامپ به نام کانون قرار گرفته ،ترازهایانرژی الکتریکی در این فلز بهم می‌خورد و انرژی ناشی از جابجاییالکترونها به صورت اشعه ایکس بیرون می‌آید. الکترونهایی که استفاده می‌شوند از سیم پیچ کوچکیدر قطب منفی لامپ تولید می‌شوند و با استفاده از خلاء درون لامپ و تحت تأثیراختلاف پتانسیلکه از یک ژنراتور تولید میشود، به کانون لامپ برخورد می‌کنند.
• شکل کلی دستگاههای رادیولوژی بسته به اینکه به چه منظوری (تشخیصی یا درمانی) ساخته شده باشند، فرق می‌کند. ولی بطور کلی در یک دستگاه رادیولوژی عمومی لامپتولید کننده اشعه ایکس با بازویی به پایه‌ای که می‌تواند در مسیرهای مختلف حرکت کندوصل شده تا بتوان اشعه ایکس را بطور دلخواه در جهات متفاوت متمرکز نمود. در ایندستگاهها گذشته از امکاناتی که برایپرتو درمانیو یا تابش پرتوها برایعکسبرداریها فراهم شده است، گاهی وسایلی نیز برای رؤیت همزمان تصویر قسمتی از بدنکه مورد تابش اشعه قرار گرفته ، استفاده می‌شود.

رادیولوژی تشخیصی

فلوئوروسکوپی

ساده ترین روش رادیولوژی است، زیرا برای انجام آن نیازی بهفیلم و تاریکخانه و ... نیست و با قرار دادن بیمار در پشت دستگاهی که بهفلوئوروسکوپ مجهز است، می‌توان در عرض چند دقیقه قسمت مورد نظر بدن را بررسی کرد. در مقایسه با رادیوگرافی در فلوئوروسکوپی بیمار تشعشع بیشتری دریافت می‌کند و اینعامل محدود کننده این تکنیک است. از این روش برای بررسی حرکات عضوی مانندضربانقلب ، حرکات تنفسیریه و دیافراگم و یا بررسی تغییر محل مایعات جنبی و پریکاردی استفاده می‌شود.

رادیوگرافی

در رادیوگرافی با تنظیم شرایط الکتریکی تابش پرتو رنتگن و قراردادن فیلمی در مسیر خروج پرتوها و در عین حال بکار بستن وسایل فرعی برای جمع و جورنمودن تابش می‌توان از حالات سلامت و یا مرضی قسمتی از بدن مدرک مطمئنی برای مطالعهدر دست داشت. منظور از عکس یا رادیوگرافی ساده ، عکسی است که بدون کاربرد یک مادهخارجی به بدن گرفته می‌شود. در این روش ، تفکیک حدود اعضاء از یکدیگر مشکل خواهدبود. در رادیوگرافی با مواد کنتراست ، با وارد نمودن مواد خارجی به بدن که نسبت بهبافتهای نرم تراکم متفاوتی داشته باشند، رنگ یکنواخت آن قسمت را بهم زده و تمایزرنگها حاصل می‌شود.

رادیوگرافی با مواد کنتراسی دارای تکنیکهای جداگانه وبکار بردن مواد مختلف برای بررسی اندامهای مختلف بدن می‌باشد. یکی از این روشهاآنژیو کاردیوگرافیاست که با تفریق موادکنتراست به درون قلب از راه لوله‌های باریک که از رگهای مختلف بدن وارد شده بهحفرات معینی از قلب می‌رسند. رادیوگرافی از مراحل مختلف ضربان قلب به عمل آمده وامکان بررسی حفرات درونی قلب و دریچه‌ها فراهم می‌شود.

تکنیکهای ویژه رادیولوژی تشخیصی

سریوگرافی و سینماتوگرافی

با نصب دوربینهای سینمایی روی دستگاههایفلوئوروسکوپی و یا رادیوگرافی می‌توان عکسهای ردیفی جالبی تهیه کرد و بعد آنها رابه طریق سینمایی باپروژکتورنمایش داد. این تکنیک در بررسیاعضاء متحرک مانند ضربان قلب ، کار معده و ... استفاده می‌شود.

ماموگرافی

این دستگاهها طوری ساخته شده‌اند که کانون بسیار کوچکی درلامپمولد اشعه ایکس دارند و گاهی نوع مخصوصی نیز ازفیلم رادیولوژیدر آنها بکار می‌رود، تااینکه تصویر رادیوگرافی تهیه شده از بافت نرم پستان آنقدر دقیق باشد تا بتوانجزئیات را تشخیص داد.

زیرو رادیوگرافی

این روش بکار گرفتن زیراکس در رادیوگرافی است. در اینتکنیک به جای فیلم رادیولوژی از صفحات سلنیومی زیراکس استفاده می‌شود. تفاوت اینروش با رادیوگرافی معمولی در این است که ، اینجا از انرژی پرتوهای خروجی اشعه ایکساز بدن برای تغییرت بار الکتریکی نقاط مختلف سلنیومی استفاده می‌شود.

توموگرافی

در دستگاههای توموگرافی جور شده است، در مواقع رادیوگرافی لامپاشعه ایکس و فیلم را در جهات مختلف حرکت می‌دهد و در رادیوگرافیهای بدست آمده ،تنها تصویر سطحی که همسطح با محور چرخش لامپ و فیلم قرار گرفته ، واضح می‌افتد وتصاویر لایه‌های مجاور محور می‌شود و تا حد زیادی از بین می‌رود.

توموگرافی کامپیوتری

مبنای این روش بر اندازه گیری مستقیم بقایای انرژی یکرشته پرتو رنتگن ، پس از عبور آن از قسمتی از بدن است. در اینجا یک اندازه گیریحساس (Detector) میزان انرژی باقیمانده را حساب کرده به کامپیوتر می‌دهد و کامپیوتربرای تمام نقاطی از بدن که در مسیر عبور پرتو ایکس قرار گرفته اند، عدد جذبی راحساب می‌کند. عکسی که از ایندستگاههای سی تی اسکنبدست می‌آید مثل یکبرش تشریحی عرضی از بدن است که در آن تمامی قسمتها را می‌توان بخوبی بررسی کرد.

رادیولوژی درمانی

اثر یونسازی پرتوهای رنتگن تنها یک پدیده فیزیکی نبوده ،بلکه با به هم زدن ساختار عادی اتمهای مواد متشکله بدن منجر به پیدایش آثاربیولوژیک مهم نیز میشود. پرتو رنتگن و بطور کلی پرتوهای یونساز را می‌توان به شمشیردو لبه تشبیه کرد که هر دو لبه آن تیز است، در عین حال که سرطان را درمان می‌کند،خود ممکن است عامل سرطانزا باشد و آنچه که در این میان مهم است، این است که از لبهتیز این شمشیر بایستی برای از بین بردنسرطان استفاده کرد، بی آنکه خود را در معرض برش به تیز مقابل آن یعنی عامل سرطانزایی قرارداد.

دستگاههای رادیوتراپی

هسته اصلی این دستگاهها نیز لامپ مولد پرتو ایکس استو بسته به نیروی تولید شده از این لامپها (ولتاژ) می‌توان روی توانایی نفوذ پرتوهایرنتگن در بدن حساب کرد.

• دستگاههای ولتاژ پایین ، برای درمان قسمتهای سطحی بدن مانند عوارض مختلف پوستیو یاسرطانزاییپوستی.
• دستگاههای با ولتاژ متوسط مثلا 350 - 200 کیلو ولت که می‌توانند به بافتهای زیرجلدی و اعضاء داخلی نفوذ کنند.
• دستگاههای با ولتاژ بالا که بسیار دقیقتر از دستگاههای با ولتاژ متوسط عملمی‌کنند.

مقادیر درمانی در تابش پرتوها

نظر به اینکه در پرتو درمانی میزان پرتوهایتابنده از نظر ارزیابی زیستی در سلولها و برآورد نتایج درمانی اهمیت زیادی دارد،برای تعیین مقادیر اشعه ، واحدهایی منظور شده است: واحد تابشی پرتو ایکسRنامیده می‌شود که عبارت است از مقدار تشعشعی که بتواند در یک سانتیمتر مکعب هوا دراثر یونیزاسیون یک واحدالکتریستهساکن بوجود بیاورد. در رادیوتراپی واحد دیگری به نامRNAمنظور شده که مقدار تشعشع جذب شده در هرگرم از مواد سازنده بدن است.

• مقادیر ضعیف اشعه در حدود R 100 آثار سطحی‌دار و سبب برافروختگی پوست و یاتغییر رنگدانه‌ای می‌شود.
• مقادیر متوسط اشعه حدود R 400 - 300 بیشر به اعماق پوست نفوذ کرده و سببتغییرات در غدد عروقی و چربی شده باعث ریزش مو می‌شوند.
• مقادیر بالاتر از R 500 بیشتر آثار عمقی دارند. از این ارقام برای مقاصد درمانیو از بین بردنتومورها استفاده می‌شود.