مرکز دانلود خلاصه کتاب و جزوات دانشگاهی

شیخ فضل‌الله نوری، (متولد ۱۲۵۹ ه.ق - فوت ۱۳ رجب ۱۳۲۷ه.ق. / ۳۱ ژوئیه ۱۹۰۹ م). پسر ملاعباس نوری مازندرانی معروف به شیخ فضل‌الله یا حاجی شیخ نوری از مجتهدان شیعه دوازده امامی و از مخالفین بنام انقلاب مشروطه ایران بود که به حمایت و همراهی از محمد علی شاه شهرت داشت. وی پس از خلع محمدعلی شاه از سلطنت، در میدان بهارستان تهران به دست مشروطه‌خواهان ایرانی به دار مجازات آویخته شد.

زندگینامه

وی پس از تحصیل علوم دینی مقیم تهران گشت و در وقایع انقلاب مشروطه ایران به حمایت و همراهی از محمد علی شاه و به مخالفت با سید محمد طباطبائی و عبدالله بهبهانی ، دو روحانی مشروطه‌خواه ، برخاست . در مسأله بانک استقراضی روس ، شیخ فضل الله نوری مدرسه و گورستان را به بهای هفتصد و پنجاه تومان به مستشارالدوله فروخت و به بانک واگذار کرد. شیخ فضل الله همچنین علمای مشروطه‌خواه نجف ، از جمله آیت‌الله خراسانی و آیت‌الله مازندرانی را تکفیر کرد . فضل‌الله نوری الگوهایی ارائه داد که به مشروعه مشهور شد. او نوشتن هرگونه قانون و واداشتن شهروندان به پیروی از قانونی که در شرع آورده نشده است؛ را نادرست می‌دانست و با برقراری مجلس انتخابی و نیز مسأله تقسیم قوا مخالفت می‌ورزید. از جمله نظریات شیخ فضل‎الله نوری حضور هیئتی از مجتهدین واجد شرایط برای مراقبت بر مجلس شورا بود ؛ این چند نفر هیئت مستقل از مجلس و موازی نهاد مجلس بود. پس از فتح تهران، شیخ فضل‎الله نور گرفتار شد و در [۱۳ رجب] ۱۳۲۷ هجری قمری برابر با ۹ مرداد ۱۲۸۸ در میدان توپخانه به دار مکافات کشیده و در قم دفن شد.

در سال 1259 ق . در روستای لاشک در منطقه کجور مازندران ، ملا عباس ‍ کجوری از روحانیان صالح و مورد اعتماد مردم ، صاحب فرزندی شد و او را فضل الله نام نهاد. فضل الله پس از پشت سر گذاشتن دوران کودکی به تحصیل علوم اسلامی روی آورد. تحصیلات ابتدایی را در ((بلده )) (مرکز منطقه نور) آغاز کرد. پس از آن به تهران مهاجرت کرد و تحصیلات خویش را تا پایان دوره سطح در آنجا ادامه داد. سپس برای تکمیل دانش ‍ خویش به نجف هجرت کرد و نزد استادان بزرگ حوزه نجف میرزا حبیب الله رشتی و شیخ راضی به تحصیل پرداخت و بعد از مدتی در درس ‍ میرزای شیرازی بزرگ شرکت کرد. هیبت ، وقار و تیز هوشی استاد، طلبه جوان را آنچنان شیفته وی ساخت که با هجرت میرزای شیرازی به سامرا وی نیز حوزه نجف را رها کرد و راهی سامرا شد. حضور مستمر در درس ‍ میرزای بزرگ و هشت سال حضور در درس شیخ راضی و میرزا حبیب الله رشتی به همراه پشتکار و مداومت در درس و تحصیل ، از شیخ فضل الله مجتهدی برجسته و فقیهی نامدار ساخت .

به حقیقت باید او را وارث علم میرزای رشتی و سیاست و مدیریت میرزای شیرازی دانست .

بازگشت

موقعیت حساس سیاسی و اجتماعی ایران موجب شد تا شیخ فضل الله با اشاره میرزای شیرازی و برای هدایت و پیشوایی جامعه ایران در سال 1303 ق . روانه تهران شود. شیخ فضل الله پس از مهاجرت به تهران ، به اقامه جماعت و تالیف و تدریس علوم اسلامی و حوزوی پرداخت . مهارت او در فقه و اصول و سایر علوم اسلامی و شناختنش از مسائل روز جامعه موجب شد تا خیلی زود مورد استقبال و توجه طلاب و روحانیان قرار گیرد. ((مجلس درس شیخ در تهران دارای اعتبار و اهمتی فوق العاده بود و بسیاری از روحانیان به شرکت در درس او مباهات داشتند و مجتهدان بسیاری در حوزه درس او حاضر و اغلب علمای تهران از افادات علمی او بهره می بردند.))

از چنین حوزه تعلیم و تدریسی شخصیتهای بزرگواری برخاسته اند، از آن جمله اند: حاج شیخ عبدالکریم حائری موسس حوزه علمیه قم ، حاج آقا حسین قمی ، آقا سید محمود مرعشی (پدر آیه الله العظمی سید شهاب الدین مرعشی (ره ) )، سید اسماعیل مرعشی ، ملا علی مدرس ، میرزا ابوالقاسم قمی ، شیخ حسن تهرانی ، علامه محمد قزوینی و...

مقام علمی

مقام علمی شیخ فضل الله مورد توافق دوست و دشمن بود. او علاوه بر علوم اسلامی از دانشهای دیگر هم اطلاع داشت و به مسائل جامعه و مقتضیات زمان آگاه بود. یکی از کسانی که شیخ را ملاقات کرده است ، می نویسد: ((مراتب علمی شیخ را هیچ کس از دوست و دشمن منکر نبود و لکن گمان می کردند که فقط معلومات او منحصر به همان فقه و اصول است . نگارنده در چند جلسه فهمیدم قطع نظر از جنبه فقاهت از بقیه علوم هم اطلاع کافی دارند.))

ناظم الاسلام می نویسد: ((نگارنده روزی که مشار الیهه (شیخ فضل الله ) در خانه آقای طباطبایی بود، در مجلس در ضمن مذاکره گفت ملای سیصد سال قبل به کار امروز نمی خورد. شیخ در جواب گفت : خیلی دور رفتی بلکه ملای سی سال قبل به درد امروز نمی خورد. ملای امروز باید عالم به مقتضیات وقت باشد، باید مناسبات دول را نیز بداند.))

ادوارد براون ، محقق و تاریخ نویس نامدار می نویسد: ((شیخ فضل الله از لحاظ علم و آراستگی به کمال معروف و فقیه جامع و کامل ... مجتهد سرشناس و عالمی متبحر... و از لحاظ اجتهاد برتر از دیگران بود...))(1304)مهدیقلی هدایت چنین گفته است : ((مقام علمی اش بالاتر از (دو سید) مسندنشین (طباطبایی و بهبهانی ) است . طلاب و بیشتر اهل منبر دور او را دارند.))

ابوالحسن علوی می گوید: ((شیخ فضل الله از شاگردهای نمره اول حاجی میرزا حسن شیرازی معروف بود. در پایتخت مرجع امورات شرعی بود.))

فریدون آدمیت نوشته است : ((متفکر مشروطیت مشروعه شیخ فضل الله نوری بود. از علمای طراز اول که پایه اش را در اجتهاد اسلامی برتر از طباطبایی و بهبهانی شناخته اند.))

احمد کسروی می نویسد:

((حاجی شیخ فضل الله نوری ... از مجتهدان بنام و با شکوه تهران شمرده می شد.))

و بالاخره یپرم خان ارمنی - که خود عاقبت مجری حکم اعدام شیخ شد - در یادداشتهای خصوصی خود نوشته است :

((شیخ فضل الله نوری ... روحانی عالیقدری بود و گفته او برای توده خلق ، وحی منزل محسوب می شد.))

آثار علمی

شیخ فضل اله علاوه بر فعالیتهای اجتماعی و سیاسی و تدریس و تبلیغ دارای آثار علمی ارزنده ای است که برخی را تالیف کرده و بر بعضی کتابها شرح و توضیح نوشته است . قسمتی از این آثار عبارت اند از:

1 - رساله منظوم فقهی ((الدرر التنظیم )) به عربی

2 - بیاض (کتاب دعا)

3 - رساله فقهی فی قاعده ضمان الید

4 - رساله فی المشتق

5 - صحیفه قائمیه (صحیفه مهدویه )

6 - ضمایمی بر کتاب تحفه الزائر از مرحوم مجلسی (در پایان کتاب )

7 - اقبال سید بن طاووس با توضیحات شیخ

8 - رساله تحریم استطراق حاجیان از راه جبل به مکه معظمه

9 - روزنامه شیخ (لوایح آقا شیخ فضل الله )

10 - تحریم مشروطیت

11 - حاشیه بر کتاب شواهد الربوبیه ملا صدرا

12 - حاشیه بر کتاب فرائد الاصول شیخ انصاری .

در نهضت تنباکو

شیخ فضل الله در نهضت تنباکو که نخستین قیام فراگیر به رهبری روحانیت بود، نقش فعالی داشت . او نخستین عالمی بود که به حمایت از میرزای آشتیانی برخاست .

وی به عنوان نماینده میرزای شیرازی در تهران مورد توجه مردم و روحانیان بود. به طوری که پس از لغو قرارداد تا وقتی که میرزای شیرازی به وسیله شیخ فضل الله از لغو قرارداد اطمینان حاصل نکرد، حکم حرمت استعمال توتون و تنباکو را لغو ننمود.

در آستانه مشروطیت

با قتل ناصر الدین شاه ، فرزندش مظفر الدین شاه به سلطنت رسید. وی اراده ای ضعیف داشت ساده لوح و زود باور بود و از علم و تدبیری که لازمه فرمانروایی است بی بهره بود. از این رو اوضاع کشور آشفته بود. این اوضاع نا بسامان ملت را تحت فشار قرار داده بود، مردم که یک بار پیروزی در نهضت تنباکو را تجربه کرده بودند، در صدد تغییر وضع موجود بر آمدند. از این زمان انجمن هایی برای هدایت مبارزات مردم تشکیل شد که مهم ترین آن انجمن مخفی بود که بوسیله آیت الله طباطبایی اداره می شد. در محرم سال 1323 ق . سخنرانان در مجالس مذهبی به انتقاد از دولت پرداختند. در همین زمان عکسی از ((مسیو نوژ)) بلژیکی که در اداره گمرک ایران کار می کرد با لباس روحانی پخش شد. عالمان و مردم مذهبی این عکس را توهین به جامعه روحانیت دانستند و همین موضوع موجب تظاهراتی در بازار شد. این وضع در تهران با رویدادهای سایر شهرها از جمله خشم مردم کرمان به جهت برخورد ناشایست حاکمان کرمان با رهبران روحانی آنجا و نیز نارضایتی مردم خراسان ، قزوین و سبزوار از حاکمان محلی سبب نارضایتی عمومی در کشور گردید. مردم و بازرگانان در مسجدی در تهران متحصن شدند. آیت الله طباطبایی و آیت الله بهبهانی به آنان پیوستند و تظاهراتی صورت گرفت که مورد هجوم نیروهای دولتی قرار گرفت . رهبران روحانی به همراه مردم به حرم عبدالعظیم علیه السلام پناهنده شدند و در آنجا خواسته های خود را که مهم ترین آنها اجرای قوانین اسلامی و ایجاد عدالتخانه بود به اطلاع شاه رساندند. با اعلام موافقت با خواستهای مهاجران روحانیان و مردم به شهر بازگشتند اما عین الدوله که پذیرش ‍ خواسته ها قدرتش را محدود می کرد با خواسته های آنها مخالفت کرد و به زندان و تبعید عدالت طلبان پرداخت . مردم نیز مبارزات خود را تشدید کردند و به رهبری روحانیان دست به راه پیمایی و تظاهرات زدند. در این جریان یکی از طلاب به نام سید عبدالحمید به شهادت رسید. مردم جسد شهید را برداشته ، در شهر به راهپیمایی پرداختند و پس از آن در مسجد جامع متحصن شدند.

آیت الله طباطبایی و آیت الله بهبهانی که رهبری نهضت عدالت طلبی را به عهده داشتند، از قدرت و نفوذ شیخ فضل الله در جامعه آگاهی داشتند از این رو با وی به گفتگو پرداخته ، و از او درخواست همکاری کردند. شیخ نیز برای همراهی و حمایت از نهضت عدالتخانه به مبارزان پیوست . او در ابتدای همکاری و همراهی گفت : من راضی به بی احترامی به روحانیت و توهین به شریعت نیستم و شما را تنها نمی گذارم هر اقدامی که انجام دادید من هم با شما حاضرم ولی باید مقصود اسلام و شرع باشد.