مرکز دانلود خلاصه کتاب و جزوات دانشگاهی

بررسی موانع و راهکارهای جنبش نرم افزاری و تولید علم

مقدمه

بررسی مسئله جنبش نرم افزاری، پس از رهنمودهای اخیر مقام معظم رهبری، رونق دو چندانی یافت، به همین روی، نخبگان جامعه از جنبه هایی گونه گون به این مسئله پرداخته، زمینه ایجاد حرکتی سازنده و هدفمند را در این جهت فراهم نمودند. مسئله جنبش نرم افزاری، با مقوله های مهم دیگری که در گذشته در جامعه مطرح گردیده، بی ارتباط نیست؛ ازجمله مسئله انقلاب فرهنگی، ضرورت تمدن اسلامی، تهاجم فرهنگی و...؛ لیکن حرکت جدید، رویکردی متمرکز و درخور توجه به مقوله تولید علم نموده، این در حالی است که تأثیر آن بر حل مسائل بنیادی و کاربردی کشور نیز جامعه را به چنین ضرورتی رسانده است.

همانند هر حرکت اجتماعی دیگر، شناخت خلأ و کمبود فعلی، هدفگذاری صحیح و اتخاذ خط مشی مناسب برای کاستی های فعلی، از ضرورت های ساماندهی حرکت مؤثر در این خصوص است. تاکنون اندیشمندان، جنبه های مختلفی از این مسئله را مورد بررسی قرار داده اند، اما چنین به نظر می رسد بیشتر مباحث، درباره ضرورت و چیستی جنبش نرم افزاری رقم خورده باشد.

به دلیل نوپا بودن این شکل از طرح مسئله در جامعه، بدیهی است تا مدتی مسائل بیشتر پیرامون این نوع مطالب دور زند، اما لازم است پس از زمان مناسب، از این مقوله عبور نموده، به مسئله چگونگی جنبش نرم افزاری و شناخت موانع و راهکارهایی که فراروی ما قراردارد، اهتمام بیشتری نماییم.

1. چیستی و چرایی جنبش نرم افزاری

1/1. چیستی جنبش نرم افزاری

بدیهی است تفاوت نهادن میان نرم افزار و سخت افزار، زمینه بیان موضوع در جنبش نرم افزاری را فراهم می سازد. نرم افزار در مقابل سخت افزار به کار می رود. سخت افزار عموما به مواردی اطلاق می‌شود که با پدیده ای فیزیکی و ملموس روبه روییم، اما در مقابل، نرم افزار در مواردی استعمال می‌شود که با پدیده ای مؤثر اما نامحسوس (نسبت به سخت افزار) مواجهیم. مثلاً یک ساختمان چند طبقه، پدیده ای است سخت، اما نقشه این ساختمان نسبت به خود ساختمان، نرم افزاری به شمار می آید که بدون آن ساختمان سازی ممکن نیست. همچنین رایانه وسیله ای سخت است، اما برنامه ای که مبتنی بر آن رایانه قابل استفاده می باشد، نرم افزاری است که رایانه به وسیله آن کار می کند. نرم افزار و سخت افزار هر دو جنبه آلی و ابزاری دارند، اما عموما نرم افزارها زمینه تولید و یا دست کم قابلیت بهره وری از سخت افزارها را فراهم می سازد.

آنچه در مبحث جنبش نرم افزاری اخیرا مطرح گردیده، مشمول همین قاعده است. درحقیقت جنبش نرم افزاری زمینه لازم برای ایجاد جامعه ای آرمانی و مطلوب را فراهم می آورد. نیاز جامعه این است که ما به وضعیتی نایل آییم که ضمن حفظ اسلامیت نظام، کارآمدی، توسعه یافتگی و رفاه اجتماعی نیز در حدی مقبول تأمین شود. تحقق جامعه ای با چنین ویژگی ها بُعد سخت افزاری است که درپی تحقق نرم افزار آنیم. آنچه امکان تحقق جامعه ای توسعه یافته با ویژگی های یادشده را فراهم می نماید، طراحی مهندسی توسعه جامعه است. بنابراین مهندسی توسعه اجتماعی مبتنی بر فرهنگ اسلام، اولین لایه نرم افزاری است که جامعه بدان نیاز دارد.

گام دوم برای نایل شدن به مهندسی توسعه اسلامی این است که باید اطلاعات و علوم تخصصی، تولید گشته و جامعه به ظرفیتی از تولید علم رسد که تمامی نیازمندی های اطلاعاتی را در مسیر توسعه اسلامی پاسخگو باشد. بنابراین نرم افزار مورد نیاز در اداره جامعه تنها به تولید علم محدود نمی شود، بلکه باید تولید علم به طراحی مهندسی اجتماعی بینجامد تا مبتنی بر آن، تنظیم اعتبارات جامعه و تخصیص امکانات به شکلی بهینه و عادلانه ممکن شود.

2/1. چرایی جنبش نرم افزاری

جنبش نرم افزاری به معنای یادشده، ضرورتی حتمی برای تحقق آرمان های هر جامعه به شمار می رود؛ چه اینکه جامعه پردازی و توسعه یافتگی مرهون تولید علم و فناوری در هر جامعه است. کشور ایران پس از انقلاب اسلامی، فصلی نوین از حیات و جوشش خود را آغاز نموده است. بدیهی است برای عملی شدن و استمرار آرمان های انقلاب و تحقق اهداف آن لزوما نیازمند ظرفیت علمی توانا، آن هم متناسب با اهداف و آرمان های خود هستیم. ناگفته نماند که در صورت کم توجهی به این مسئله نیز از بعد داخلی و خارجی با محدودیت ها و فشارهایی روبه رو خواهیم شد؛ بدین بیان که از بعد داخلی، وابستگی علمی، تشابه در الگوهای توسعه اجتماعی را به همراه خواهد داشت و تشابه در الگوهای توسعه نیز به حذف دین از عرصه جامعه پردازی و تمدن سازی خواهد انجامید. درنتیجه، آرمان دستیابی به تمدن اسلامی و پیشتازی در تمدن سازی مبتنی بر فرهنگ اسلام، آرمانی دست نایافتنی و شعاری بی پشتوانه خواهد شد. این امر افزون بر آنکه سبب تحقق نیافتن مهم ترین هدف انقلاب (یا دست کم یکی از اهداف مهم) می شود، باعث کم شدن اعتماد مردم به نظام اسلامی و ناامیدی آنها از دستیابی به جامعه ای سالم خواهد شد. در صورت بروز چنین فرجام ناخوشایندی، قطعا از درون فرومی پاشیم.

2. ضرورت تحقق جنبش نرم افزاری

اگر ما معتقد به دین حداكثر هستیم و نمی خواهیم كه در هیچ ضلعی از زندگی خود به كفر یا شرك مبتلا شویم، باید به تولید مفاهیم مختلف در راستای توسعه تعبد به وحی بپردازیم. پرستش خداوند علاوه بر علوم انسانی باید به علوم پایه و علوم نظری محض نیز تسری پیدا كند و در آن فضاها نیز نفس پرستی و انسان پرستی مطرود گردد. از این منظر جنبش نرم افزاری به مثابه حركتی در طریق تكامل پرستش ضرورتی انكارنشدنی پیدا می كند.

درحال حاضر علوم غربی كه سازوكار پرستش مادی هستند و متكی بر فلسفه های حسی می باشد، از مرزهای جوامع اسلامی گذر كرده و زندگی مسلمانان را تحت تاثیر قرارداده و به تدریج می رود تا آنها را به كام تمدن غرب فرو بفرستد. ما برای اینكه مسلمانان را از سایه سنگین تمدن ضد دینی غرب رهایی بخشیم باید نرم افزارهایی تولید كنیم كه آموزه های قدسی اسلام را در عینیت جاری سازد و مدل اداره جدیدی برای بشر تعریف كند. چنانچه ما معادلات كاربردی ارایه دهیم كه بتواند كیفیت را بر پایه فرهنگ اسلامی به كمیت تبدیل نماید، بدون تردید نظام اسلامی از اتهام ناكارآمدی در كنترل عینیت مبرا گشته و همچنین موازنه قدرت در جهان به نفع مذهب بیش از پیش دگرگون خواهد شد.

3. موانع جنبش نرم افزاری

در این قسمت مجموعه عواملی را که باعث عدم پویایی جامعه ما در زمینه تولید علم و نوآوری علمی شده است، برمی شماریم، بی آنکه موانع یادشده را دسته بندی و یا اولویت بندی کنیم. این مهم پس از طراحی الگو و مشخص شدن جایگاه تأثیر هر یک از موانع در تولید علم، امکان پذیر خواهد بود. شایان ذکر است که رفع هر یک از این موانع و اتخاذ راهکاری مناسب برای این کمبود، راهکار معینی را به منظور شکل گیری هرچه بیشتر جنبش نرم افزاری مشخص می سازد. بدین ترتیب به گونه ای غیرمستقیم راهکارها نیز معین می شود، اما درخصوص ارائه راهکارها نیز پس از طراحی الگوی پیشنهادی (در قسمت بعد) می توان به راهکارهای مرحله بندی شده و مشخص تری نایل آمد. عمده موانع موجود بر سر راه تولید جنبش نرم افزاری بدین قرار است:

1/3. عدم تخصیص کافی منابع مالی

تمامی کشورهای توسعه یافته ـ به اصطلاح رایج ـ به این مهم توجه نموده اند که برتری آنها در عرصه اقتصادی و سایر عرصه های اجتماعی مرهون استفاده از نیروهای زبده و خلاقیت های به فعلیت درآمده است. آنان نیک می دانند که یکی از شرایط لازم برای جلب سرمایه های انسانی و سوق دادن آنها به سمت نوآوری و خلاقیت، تخصیص بودجه و منابع کافی و به موقع برای تحرک بخشیِ پژوهش است. متأسفانه میراث شوم باقی مانده از رژیم گذشته برای جامعه ایران، عادت به استفاده بسته بندی شده و تقلیدوار از محصولات علمی و حتی مصرفی سایر کشورهاست. از همین روست که سرمایه گذاری برای تولید خوداتکا درعرصه های مختلف، مهم شمرده نشده است. آمار نیز بر این واقعیت صحه می نهد که بودجه تحقیقات کشور از 6 درصد بودجه ناخالص کشور تجاوز نمی کند؛ رقمی که با آمار مشابه در کشورهای توسعه یافته فاصله ای بسیار دارد. در کشورهای پیشرفته بیش از 3 درصد، در کشورهای درحال توسعه بین 5 تا 2 درصد و در کشورهای عقب افتاده کمتر از 5 درصدِ تولید ناخالص ملی به تحقیقات اختصاص دارد.

آمار مربوط به سهم بودجه تحقیقاتی از تولید ناخالص ملی در سالهای 1347. 1377بیانگر آن است که از یک سو سهم کمی از بودجه تحقیقات صرف تولید علم می شود. از سوی دوم، هزینه تحقیقات حوزه علمیه نیز ـ که بودجه دولتی صرف آن نمی شود ـ در این محاسبه نیامده است. به هر روی، این آمار نشان از رکود بازار تولید علم دارد، گرچه با همین وضعیت به ویژه در سال های اخیر از جایگاه مناسبی در میان کشورهای منطقه برخورداریم. البته در مقایسه با سایر کشورها می باید سایر محدودیت ها و مشکلات کشور را نیز در نظر گرفت. افزون بر این، انتظار اینکه بودجه تحقیقات کشور به یکباره دچار تحولی چشمگیر شود نیز انتظاری نابجاست؛ چه آنکه تخصیص بودجه باید توأم با تدبیر لازم برای بهبود بهره وری از منابع تخصیص یافته باشد، در غیر این صورت با وجود تمامی تنگناهای مالی، بودجه اختصاصی به بخش پژوهشی نیز به ناصواب مصرف خواهد شد. خوشبختانه در سال های اخیر مسئولان محترم جمهوری اسلامی به این مهم توجه نموده و بودجه های درخوری را نسبت به سال های گذشته به این امر اختصاص داده اند که این خود نویدبخش خیزشی جدید در جهت تولید علم و نوآوری در کشور است. البته در کیفیت بهره مندی از منابع، ملاحظاتی وجود دارد که در سایر موانع مطرح خواهد شد.

2/3. ارزش ننهادن به ابتکار و خلاقیت

رویه شدن تقلید و استفاده بسته بندی شده از محصولات علمی و اقتصادی سایر کشورها نه تنها سرمایه گذاری برای تولید جدید را با مشکل روبه رو ساخته، بلکه باعث شده که افراد یا گروه های خاص به سبب داشتن ابتکاری جدید و فناوری نوین و یا بیان نظریه ای بدیع در زمینه های مختلف، با استقبال و تشویق روبه رو نگردند. ازاین رو، افزون بر ارزش نهادن به هر نوآوری، بهترین راه برای تشویق نوآوران، استفاده از خلاقیت آنها و ایجاد شرایط لازم برای بهره مندی عمومی جامعه از آن ابتکار از یک سو، و بهره مند شدن فرد مبتکر از منافع ابتکار خود از سوی دیگر است.

کم توجهی به نوآوری ها در عرصه داخلی سبب گشته که برخی فرهیختگان و حتی جوانان کشور برای ثبت علمی خلاقیت خود به کشورهای خارجی روی آورند. اینان به دلیل اعتباری که تأیید مجامع بین المللی و مراکز علمی خارج از کشور درپی دارد، به این شیوه گرایش یافته اند که پیش از طرح نظر خود به متخصصان داخلی، آن را به مراکز بین المللی و عمدتا غربی ارائه نموده، پس از ثبت و تأیید آنها به محافل داخل ارائه دهند؛ زیرا معمولاً این روش باعث استقبال بیشتر مراکز داخلی و حتی مراکز دولتی از چنین دستاوردهایی شده است. اشاعه چنین شیوه ای بیانگر ارج ننهادن کافی به نوآوری و خلاقیت های علمی و فنی در داخل است.

3/3. فراهم نبودن زمینه جرئت علمی در جامعه

یکی از عوامل ضمانت بخش تولید علم، جسارت علمی و شجاعت شکستن حصارها و حریم های گذشته از سوی نخبگان جامعه است. در صورتی که نوآوران برای ادامه راه خود با تنگناهای مالی مواجه باشند و از سویی شاهد باشند که با افراد مشابه خود نیز به سردی برخورد می شود و نتیجه سال ها تلاش آنها به فراموشی سپرده می گردد، به یقین جرئت علمی و همچنین انگیزه برای تولید علمی در آنها رو به کاستی خواهد رفت.

نکته دیگر که باید بدان توجه نمود، تأثیر بزرگ نمایی شخصیت های علمی گذشته در هر رشته علمی بر دانشوران هر عصر است. استفاده از میراث علمی گذشته و پاسداشت تلاش علمی گذشتگان از وظایفی است که نسل های بعد همواره برعهده دارند، اما اگر این تجلیل ها از نظر شکلی و محتوایی از حد خود فراتر رود، باعث می شود که دانشجویان قدرت هم آوردی با دانشمندان گذشته را در خود سلب شده ببینند و بدین ترتیب برای طرح نظریات جدید نکوشند. این مسئله، هم در زمینه علوم دانشگاهی و جدید و هم در زمینه علوم حوزوی و قدیم مصداق دارد.

علاوه بر القای ناتوانی از طریق بزرگ نمایی شخصیت های علمی گذشته، عامل دیگری که باعث سلب جرئت علمی می شود، متهم شدن افراد به مسائلی است که برتافتن آنها برای عموم دشوار است؛ امری که باعث وارد نشدن آنها در عرصه تولید علم می شود. متهم کردن آنان به بی سوادی و تحریف دین، ازجمله مواردی است که بسیار شایع است. اگرچه اظهارنظر در هر زمینه بدون اطلاع (هرچند اجمالی) از مسائل و نظریه پردازان مربوط به آن علم، امکان پذیر نیست، مطلق کردن چنین اطلاعاتی و اجازه ندادن به نظریه پردازی هایی که فراتر از چارچوب های متداول انجام پذیرفته است نیز مانع بزرگی برای تحولات اساسی در علوم مختلف به شمار می آید. البته در آن جا که میدان محک زدن ادعاها فراهم می آید، باید شرایط و ضوابطی نهاده شود تا افراد باسواد از بی سواد، و افراد تحریف کننده از افراد متعبد و دیندار بازشناسی شود.

4. راهکارهای تحقق جنبش نرم افزاری و تولید علم:

نیاز به بستر جریان، از بایدهای پیش روی یک جنبش است. تحقق جنبش، امری نیست که به سرعت به وقوع بپیوندد؛ بلکه نتیجه یک سری حرکتهاست که به ایجاد جنبش منتهی می شود، اگر جنبش را به فعالیتی همگانی و فراگیر تعبیر کنیم، در این صورت نتیجه یک سری حرکتها است. در شرایط موجود چند مسئله وجود دارد که امکان وقوع جنبش نرم افزاری در کوتاه مدت را دشوار ساخته است.

بنابراین، برای عبور از این دشواری باید موانع را شناخت و به جستجو در راستای عبور از موانع پرداخت. نخست اینکه نظام آموزشی ما از ابتدا تا انتها پاسخ محور است نه سؤال محور! تمام مراحل ارزشیابی آموزشی، مبتنی بر سؤالاتی است که سیستم طرح می کند که آموزش دهندگان باید به آن پاسخ دهند؛ چنین ذهنی منفعل و پیرواست؛ چرا که دیگران برای آن سؤال طرح می کنند و او تنها پاسخگوست.

از این رو در جبهه تولید علم، بیش از هر چیز، اذهان نگران و در جستجوی سؤالات، باید مبنایی برای رسیدن به پاسخها و راه حلهایی کارگشا باشند. در این زمینه باید بطور جدی اندیشید و نسبت به کاربردی کردن علوم انسانی اهتمام ورزید، زیرا تولید گری در فضای مباحث انتزاعی مجال ظهور و بروز نمی یابد. با این نگرش، در جواب این پرسش مهم که تحقق جنبش نرم افزاری نیازمند چه امکانات، تسهیلات و شرایطی است، و چگونه می توان این امکانات و شرایط را بوجود آورد؛ به برخی راهکارها اشاره می شود:

الف) شرط تحقق جنبش نرم افزاری، باور و یقین به این امر است؛ یعنی تا جامعه ای افقهای فراتر از حرکتهای جاری را نبیند، نمی تواند تحقق چنین جنبشی را انتظار داشته باشد.

از این رو کنار نهادن تعصب و خود باختگی، یا تحجر و تجددزدگی از شرایط اولیه ای هستند که زمینه ساز اقدامات بعدی محسوب می گردند. بر این اساس، جریان روشنفکری غیرملی و نیز حرکات تحجرگرایانه دو روی یک سکه اند که جز محرومیت در پیدایش جنبشهای نرم افزاری در عرصه های اجتماعی و فرهنگی، نتیجه ای ندارند. جالب اینجاست که آموزه های فرهنگی ما با نکوهش تقلید گذشتگان و تعصبات بی مورد و مذمت خود باختگی و تجددزدگی، همواره انسانها را به کوششهای متعادل و سنجیده سوق می دهد.

ب) تحقق جنبش نرم افزاری تولید علم، منوط به وجود آزادیهای مورد نیاز در عرصه نرم افزاری است. بدون شک، تحول در بنیادها، ساختارها و بازسازی مؤلفه ها و مفاهیم و ارائه طرحها و برنامه های نو و فرهنگ جدید با مقاومتهایی مواجه است و برخی خواهند کوشید تا از بوجود آمدن چنین حرکت بنیادی جلوگیری کنند. چنانکه همیشه پیام آوران و کسانی که جنبشهای نرم افزاری را در تاریخ به وجود آورده اند، با مخالفتهای بسیاری مواجه شده اند. بنابراین باید تدابیر و تمهیداتی اندیشید، تا اندیشه ها و نوآوریها فرصت کافی برای رشد و بالندگی بیابند.

ج) به هر حال از شرایط مهم پیدایش و به ثمر رسیدن جنبش نرم افزاری، به موازات ضرورت آزادیهای مورد نیاز، پذیرش نقش انتقادپذیری در این عرصه است؛ چرا که همیشه آزادی در کنار پیامدهای مثبتش، به دلیل سوءاستفاده برخی افراد، آثار منفی را نیز در پی خواهد داشت. باید کوشید تا آثار منفی، موجب محدودیت بیش از حد در قلمرو عمق آزادی نگردد.

بنابراین از این رو بایستی برخی از پیامدهای گریزناپذیر آزادی را به خاطر فواید بزرگ و مهم آن پذیرفت.

د) جنبش نرم افزاری علاوه بر شرایط لازم، به امکانات و تسهیلات بنیانی نیاز دارد که به عنوان شرایط کافی و ضروری باید مورد توجه قرار گیرد. اولین امکان پیدایش جنبش نرم افزاری، وجود نخبگان و متصدیان و نیز نهادهای تحقق بخش چنین جنبشی است و تا جامعه ای نتواند افرادی تربیت کند که از ظرفیتهای لازم برای ساخت شکنی و بازخوانی مبانی و مفاهیم برخوردار باشند، نباید در جهت دسترسی به چنین جنبشی امیدوار باشد. گذشته از نیروهای انسانی مورد نیاز، لازم است که بودجه ها و هزینه های چنین جنبشی نیز در نظر گرفته شود و از این روست که مطالعه تاریخ نشانگر آن است که تحولات نرم افزاری، هنگامی به جنبش نرم افزاری و نهایتا تمدن سازی منجر خواهد گشت که همراه با برنامه ریزی متناسب و متکی به عزم و پشتیبانی همه جانبه صورت پذیرد.

نتیجه گیری:

از آنجا که جنبش نرم افزاری پدیده یا رویدادی دفعی نیست و جریانی پیوسته و مستمر است، حلقه آن از محور اساسی نخبگان، دانش پژوهان و زمامداران جامعه تشکیل می شود که نقش هر کدام در این جنبش متفاوت است؛ نخبگان باید با آگاهی از علوم نوین و بازپروری آن متناسب با آموزه های فرهنگی و نوآوریهای علمی، افق جدیدی را در عرصه علمی و فرهنگی بگشانید و بستر علمی مناسبی را برای رشد و بلوغ این جریان مهیا سازند. و اما پژوهندگان، شایسته است با فراگیری دستاوردهای علمی از فرهیختگان و همسویی با آنان در رشد و انتقال رهاوردهای علمی به نسل آینده، برای نیل به هدف راهبردی و تداوم جنبش نرم افزاری همت گمارند. کارگزاران و زمامداران جامعه نیز فراهم ساختن تسهیلات و امکانات مورد نیاز را بر عهده دارند تا با پشتیبانی از جنبش نرم افزاری، شرایط تداوم و ثمربخشی آن را مهیّا نمایند.

منابع

1. کاشانی، مجتبی. «مدیران فیلسوف و سازمانهای موفق». مجله تدبیر ، شماره 63 (مرداد ماه 1375)

2. چیستی و چرایی تولید علم و جنبش نرم افزاری. روزنامه رسالت. 17/8/1382.

3. جنبش نرم افزاری؛ گستره ها و گستراننده ها. روزنامه رسالت. 9/10/1382.

4. جنبش نرم افزاری؛ هدف یا استراتژی؟، روزنامه جوان. 10/11/1382.

5. تحلیل زیر ساختهای جنبش نرم افزاری. روزنامه سیاست روز. 12/4/1382.