مرکز دانلود خلاصه کتاب و جزوات دانشگاهی

محيط زيست

مقدمه

محيط زيست از اركان توسعه پايدار در هر كشوري است. بدون توجه به مسئله محيط زيست منابع طبيعي و انساني دچار نقصان شده و پيامدهاي ناگواري را بر كره خاكي و حتي جوامع انساني خواهد گذاشت. معدنکاري مواد لازم براي حيات و پيشرفت بشر را فراهم مي کند و از طرفي با افزايش آلودگيها امکان حيات و استفاده از محيط زيست سالم را از بشر سلب مي کند. به همين جهت در بسياري از کشورها، تأثيرات محيط زيستي عمليات معدنکاري مورد بررسي قرار گرفته و در نهايت استانداردهايي در اين زمينه براي فعاليتهاي معدني و حدود آلودگيهاي مختلف حاصل از اين صنعت در نظر گرفته شده است. با توجه به اينکه ايران يک کشور در حال توسعه است و براي پيشرفت خود ناچار به توسعه معادن است، بنابراين براي توسعه پايدار صنعت معدن کشور لازم است تا جنبه هاي محيط زيستي صنايع معدني کشور(با توجه به اقليم کشور) مورد شناسايي قرار گيرد. با توجه به اينکه اطلاعات محيط زيستي مناسبي در ارتباط با صنعت معدن در كشور وجود ندارد، لذا در نخستين گام پايگاه ملي داده هاي علوم زمين با توجه به رسالت خود مبني بر اطلاع رساني در سريعترين، دقيقترين و آسانترين راه ممكن، اقدام به معرفي مشكلات محيط زيستي فعاليتهاي معدني نموده است. بانك داده هاي محيط زيست شامل دو بخش است كه در بخش نخست، اثرات محيط زيستي قسمتهاي مختلف معدني كه شامل اكتشاف، استخراج، فرآوري و معادن متروكه است معرفي گرديده است. با توجه به اينكه باطله هاي معدني و فرآوري يكي از منابع اصلي مشكلات محيط زيستي صنعت معدن است، لذا در اين بخش از بانك اطلاعاتي، قسمتي تحت عنوان باطله ها آورده شده است كه معرفي انواع باطله، روشهاي انباشت، روشهاي دورريزي، سد باطله و مطالعات موردي در اين زمينه را در بر مي گيرد. در بخش دوم، مسائل مرتبط با محيط زيست معدني مورد بررسي قرار گرفته است. اين بخش شامل مشكلات اصلي محيط زيست فعاليتهاي معدني(زهاب اسيدي، آلوده كننده هاي هوا، سيانور و باطله)، مديريت محيط زيستي صنايع معدني، استانداردها و مقادير اندازه گيري شده، بيماريها و شدت آلودگي مواد معدني و تأثيرات محيط زيستي آنها مي باشد.پايگاه داده هاي ملي علوم زمين در ادامه فعاليتهاي خود در زمينه محيط زيست در نظر دارد تا علاوه بر به روز كردن پيوسته اطلاعات در اين زمينه، اطلاعات محيط زيستي صنايع معدني ايران را نيز ارائه دهد تا گامي مثبت در جهت پيشبرد اهداف برنامه توسعه چهارم برداشته شود.

اهميت محيط زيست در ايران

محيط زيست، تمام چيزهايي است که در اطراف ما وجود دارند و روي آنها تاثير مي گذاريم و آنها نيز ما را متاثر مي سازند(يخکشي، 1381). اكوسيستم هاي خشكي و دريايي، گونه هاي مختلف حيات، درياها و رودخانه‌ها، تالاب‌ها، جنگل‌ها و مراتع از عناصر تشكيل دهنده محيط زيست طبيعي به شمار مي روند و هر يك به گونه‌اي در ايجاد شرايط پايداري حيات موثر واقع مي شوند.

كشور ايران يكي از كهن ترين تمدن‌هاي دنياست. هنگامي كه بسياري از ممالك جهان حتي به صورت قبيله‌اي وجود نداشتند يا مردم آن ها در نقطه خاصي ساكن نبودند و به صورت كاملاً بدوي در جنگل و بيابان زندگي مي كردند، ايران مهد تمدن و فرهنگ بوده و در اين سرزمين پهناور شهرهايي بزرگ و آباد وجود داشته است. ازدياد جمعيت، رونق كشاورزي و دامداري و بهره برداري بي رويه از منابع طبيعي، سبب شد سطح وسيعي از خاك مملكت ما به صحراهاي بي آب و علف تبديل شده و آب، خاك و هوا آلوده شوند. دست اندازيهاي نامعقول انسان، به هم خوردن تعادل حياتي در طبيعت و نامساعد شدن آب و هوا را در پي داشت. منطقه كويري كشور كه در حال حاضر هيچ موجود زنده‌اي قادر به زندگي در آن نيست، به گواه تاريخ، زماني مركز تجارت ايران بوده و آثار باستاني پيدا شده در اطراف كوير، بهترين شاهد اين مدعاست(يخکشي، 1381).

روستاهاي دفن شده در زير شن و خاك نشان مي دهند كه در گذشته‌اي بسيار نزديك، مردمي در حاشيه كوير زندگي مي‌كردند كه بر اثر پيشروي شن‌هاي روان، مجبور به ترك ديار خود شدند. حتي هم اكنون نيز مراكز صنعتي و مسكوني زيادي در اطراف كوير، در معرض خطر نابودي قرار دارند كه اگر اقدامات لازم و سريعي صورت نگيرد آن ها نيز به سرنوشت گذشتگان دچار خواهند شد(يخکشي، 1381).

طبيعت زنده محيط زيست ما، قسمتي از كشور ماست. ما بر اثر بهره برداري غيراصولي از منابع طبيعي، در نابودي فرهنگ و تمدن خود نقش مهمي داشته و داريم. اصل حفظ و حمايت از منابع طبيعي كشور و اشاعه فرهنگ زيست محيطي، يك وظيفه ملي است(يخکشي، 1381).

آلودگي محيط زيست يك كشور، معمولاً در داخل مرزهاي آن محدود نمي ماند و به وسيله باد و آب از مرزها عبور كرده و عوارض ناگواري در كشورهاي همجوار به وجود مي آورد. به عنوان مثال، آلودگي آب رودخانه هاي "راين" و "دانوب" باعث آلودگي محيط زيست بسياري از كشورهاي اروپايي مي شود و رودخانه "كلرادو" در امريكا، مواد آلوده را با خود به مكزيك حمل مي‌كند. آلودگي آب درياها و درياچه‌هايي مانند درياي مديترانه، خليج فارس و درياي خزر، بدون توجه به اين امر كه منبع آلوده كننده در كجا قرار دارد، خساراتي به كشورهاي اطراف آن وارد مي كند. در بعضي مواقع، آلودگي آب و هوا در سطحي وسيعتر تاثير سوء مي‌گذارد. چنانچه تاثير آلودگي آب درياي شمال روي فك‌هاي قطبي ديده شده است. آلودگي هوا بر اثر گردش زمين و ايجاد جريان هوا به مناطق دور دست منتقل مي شود، همان طور كه آلودگي هواي انگليس، آلمان و بلژيك، باعث آلودگي هوا و آب‌هاي سطحي در كشورهاي اسكانديناوي مي شود(يخکشي، 1381).

اگر برنامه هاي حفاظتي در سطح بين‌المللي هماهنگ نباشند، بي اثر مي مانند. مثلاً حفظ پرندگان مهاجر در اروپاي مركزي و شكار بي‌رويه اين حيوانات در ايتاليا، باعث شد كه جوامع در حال انقراض بعضي از گونه هاي اين پرندگان كاملاً حفاظت نشوند و نتوانند تكثير شوند. سازمان ملل براي ايجاد همكاري و هماهنگي بين كشورهاي جهان، اقدامات متعددي انجام داده و كنگره‌هايي برگزار كرده است. پس از كنگره بين‌المللي 1972 در استكهلم، اداره‌اي زير نظر دبيرخانه سازمان ملل تاسيس شد تا عوامل آلوده و تخريب كننده محيط طبيعي را كنترل كند(UNEP)، همچنين در اجلاس استكهلم تصويب شد كه هيچ كشوري حق ندارد برنامه‌اي را در مملكت خود به مرحله اجرا درآورد كه باعث آلودگي محيط كشورهاي همجوار شود(يخکشي، 1381).

يونسكو نيز در حل مشكل آلودگي محيط، همكاري‌هاي لازم را با ديگر سازمانهاي ملي و بين المللي انجام مي دهد. مثلاً در 1968 كنفرانس "بيوسفر" را برگزار كرده و در 1970 برنامه "انسان و بيوسفر"(MAB) را اعلام كرده است(يخکشي، 1381). در حرکتي نوين، اين سازمان در سال 1997، طرحي به نام برنامه شبکه بين المللي ژئوپارک را براي حفاظت از ميراث زمين ارائه کرد که يکي از موارد تحت پوشش آن، محيط زيست منطقه ژئوپارک مي باشد.

بايد پذيرفت كه مبارزه با آلودگي محيط و حفاظت از طبيعت، نمي تواند و نبايد صرفاً جزو وظايف سازمان‌هاي بين‌المللي و كشوري باشد، بلكه تك‌تك مردم اين كره خاكي و ملت يك كشور بايد در اين زمينه همگام با سازمان‌هاي دولتي و بين المللي كوشا باشند(يخکشي، 1381).

در بسياري مواقع، حفاظت از محيط و مبارزه با آلاينده ها كافي نيست، زيرا زخمهاي وارده بر پيكر طبيعت آنچنان عميق است كه طبيعت به تنهايي و بطور طبيعي قادر به مرمت آن نيست. در چنين شرايطي، كارشناسان مي‌بايد در احياء و بازسازي طبيعت آن را ياري دهند و در بهسازي آن با توجه به اصل تعادل بوم‌شناختي كوشا باشند و سطح آن را در حد امكان به حالت اوليه برگردانند. در كنار حفاظت و بهسازي محيط زيست، توجه به تنوع زيستي از نقطه نظر تعادل حياتي اهميت بسياري دارد. وقتي صحبت از سطح مي شود، منظور اين است كه اگر در 2000 سال قبل، ايران داراي 90 ميليون هكتار جنگل بود، هدف نبايد فقط اين باشد كه حتي در آيندهاي دور، مجدداً 90 ميليون هكتار جنگل داشته باشيم بلكه انواع درختان و گياهاني را كه در گذشته وجود داشته و به مرور بر اثر دخالت نادرست انسان از بين رفته اند، مي بايد مدنظر داشت. وقتي از حيات وحش صحبت مي شود، هدف فقط نبايد اين باشد كه جامعه حيوانات شكاري نظير قرقاول، كبك، گوزن، آهو و غيره، همانند سابق شود. در اين ارتباط، بايد در نظر داشت كه نسل آن دسته از حيوانات به ظاهر بي‌فايده و حتي مضر جامعه حيات وحش ايران، مي بايد دوباره احيا شود. هر يك از اين گياهان و جانوران، در زنجيره غذايي و برقراري تعادل حياتي جاي خاص خود را دارند و نمي توان و نبايد نقش هيچ كدام از آن‌ها را ناديده گرفت يا كم بها تلقي كرد(يخکشي، 1381).

 

اگرچه بخش وسيعي از كشور را مناطق كويري و نيمه خشك و فلات مرتفع تشكيل مي دهد و ميزان بارندگي در سطح كشور كم است و تهديدها عليه محيط زيست طبيعي جدي است ولي ايران از نظر تنوع در محيط زيست طبيعي از وضعيت خوبي برخوردار بوده و نمونه‌هايي از غني‌ترين منابع طبيعي را مي توان در كشور مشاهده نمود. ايران از نظر تعداد گونه هاي گياهي يكي از فلورهاي غني جهان بوده و تالاب‌هاي كشور نيز به عنوان يكي از منابع غني زيست محيطي تلقي مي شود.

چالش هاي محيط زيستي قرن حاضر

انواع زيادي از آلاينده هاي هوا وجود دارد كه بخش انساني آلودگي هوا فراوان تر از همه بوده كه به شديدترين مشكلات آلودگي و بهداشتي منجر مي شود

رشد سريع جمعيت انساني زيربناي همه مشكلات زيست محيطي است. مشكلات محيط زيست را نمي توان حل كرد مگر آنكه مشكل جمعيت انساني حل شود و براي اين كار بايد ياد بگيريم كه تعداد كل افراد را روي زمين به رقمي محدود كنيم كه محيط زيست قادر به تامين آن باشد. در واقع بايد بين فعاليت هاي صنعتي و تجاري و كيفيت محيط زيست شهري هماهنگي به وجود آورد. در واقع تصميم گيري در مورد مسايل محيط زيست در ارتباط با جامعه، سياست، اقتصاد، فرهنگ، ارزش ها و اطلاعات علمي است. امروزه يكي از مسايل مطرح در آلودگي هواست.

هوا همواره براي گازها يا مواد زايد معلق يك چال (محل انباشت يا ذخيره) بوده است، هرجا كه مقدار ضايعات وارد شده به هوا از قابليت آن در پراكنده كردن و فروپاشي ضايعات فزوني بگيرد مشكل بروز مي كند. از زماني كه بشر از آتش بهره جسته هوا سپهر به عنوان چال دفع ضايعات به كار گرفته مي شده است. آلودگي هوا بر بسياري از جنبه هاي محيط ما اثر مي گذارد. تاثير ناگوار بر منابع و مناظر، پوشش گياهي خاك، كيفيت آب، ساختمان هاي طبيعي و مصنوعي و سلامت انسان ها از جمله آنهاست. مسئله مهم ديگر كه در اين شهر بزرگ با آن روبه رو هستيم، آلاينده هاي هوا بر منابع ديداري نيز تاثير نامطلوب دارد. زيرا هوا سپهر را بد رنگ و ميدان ديد را محدود مي كند و شفافيت آن را تا به آن حد از بين مي برد كه تضاد قسمت هاي مختلف اشياي دور كاهش مي يابد. در هواي آلوده مناطق دور را نمي توان ديد و آنچه ديده مي شود از نظر رنگ،تضاد (كنتراست) چنداني ندارد. آلاينده هاي هوا به راه هاي مختلفي بر سلامت انسان اثر مي گذارند، تاثير آنها بر فرد بستگي به دوز يا تراكم تماس و ساير عوامل از جمله حساسيت افراد دارد. افراد سالم معمولاً در مدت كوتاهي به آلودگي هوا عادت مي كنند در عين حال اين هوا ممكن است يك مشكل بهداشتي جدي باشد.

آلاينده هاي هوا با انباشت در منابع خاك موجب تباهي و فروافت كيفيت آن شده اند.

انواع زيادي از آلاينده هاي هوا سپهر وجود دارد كه بخش انساني آلودگي هوا فراوان تر از همه بوده كه به شديدترين مشكلات آلودگي و بهداشتي منجر مي شود. در واقع شرايط جوي و اقليمي در تركيب با تراكم شديد جمعيت و صنايع، مشكلات آلودگي هوا را به وجود مي آورد. شرايط آب و هوا معين مي كند كه آيا آلودگي هوا يك دردسر عادي است يا اينكه يك مشكل عمده بهداشتي. آثار اصلي آلودگي هوا به صورت آسيب به گياهان سبز و وخامت بيماري هاي مزمن در انسان است. قسمت عمده اين تاثير در نتيجه تماس طولاني با تراكم هاي نسبتاً كم اين مواد سمي پيش مي آيد. در شهرهاي كشورهاي در حال توسعه علي رغم كوشش هاي زياد در بهبود وضعيت آلودگي وضع بدتر خواهد شد زيرا جمعيت و عوامل اقتصادي احتمالاً بر بهبود آلودگي هوا خواهد چربيد، اما احتمال دارد كه كيفيت هواي نواحي بزرگ شهري در كشورهاي پيشرفته و مرفه طي سال هاي آينده بهتر شود. يك طرح جديد چند جانبه بهبود كيفيت هوا كه تمامي ناحيه شهر را در برمي گيرد، از جنبه هاي زير تشكيل شده است:

۱- راهبردهاي تقليل دهنده مصرف اتومبيل و همچنين كاستن از شمار آنها.

۲- مهار دقيق تر و جدي تر انتشار آلودگي از اتومبيل ها.

۳- الزام به استفاده از تعداد معيني اتومبيل كه ميزان آلودگي آنها صفر باشد (اتومبيل برقي).

۴- ملزم كردن مسئولان توليد بنزين به تجديد فرمول آن به نحوي كه تميزتر بسوزد.

۵- بهبود حمل و نقل عمومي و ترغيب مردم به استفاده از آن.

۶- همپيمايي اجباري.

۷- نظارت بيشتر بر آن دسته از فعاليت هاي صنعتي و خانگي كه معلوم شده به آلودگي هوا مي افزايند.

البته با توجه به راه حل هاي بالا مسئله اي كه در كشورهاي در حال توسعه آن هم به خصوص در كشورهاي كم توسعه با جمعيت در حال رشد هم امروز و هم درآينده نسبت به آلودگي هوا مطرح است،اينها منابع مالي لازم براي مبارزه با آلودگي هوا را ندارند زيرا توجه آنها بيشتر به تامين بقا، مسكن و غذاي جمعيت رو به رشد خويش است. مسئله ديگري كه وجود دارد باران اسيدي است كه به دو نوع بارش تر (باران، برف، مه) و خشك (ذرات معلق) گفته مي شود كه بر اثر احتراق سوخت هاي فسيلي به صورت انتشار دي اكسيد گوگرد(SO2) و اكسيدهاي ازت (NO2) در پايين باد منطقه اي كه در آن توليد شده،مي بارد. مشكل باران اسيدي در دهه هاي اخير توجه بسياري را به خود جلب كرده و امروزه به عنوان يك مشكل زيست محيطي جهاني شناخته مي شود. امروزه باران اسيدي همه كشورهاي صنعتي را تحت تاثير قرار مي دهد و بالاخره آن دسته از كشورهاي در حال توسعه كه انتظار مي رود در آينده شديداً متكي به زغال سنگ باشند (مثل چين) نيز بامشكل جدي باران اسيدي روبه رو خواهند شد. در اين شهر بزرگ منطقي ترين برنامه ريزي نظارت در مورد كانون هاي ثابت و متحرك آلاينده ها آن است كه آنها را قبل از ورود به هوا سپهر كاهش داده، جمع آوري كنيم و به دام اندازيم. كاهش آلودگي هوا نيازمند در پيش گرفتن برنامه هايي است كه براي هر منبع و نوع خاص آلاينده طرح شده باشد. بهترين شيوه مهار آلاينده هايي نظير منوكسيدكربن، اكسيدهاي ازت و هيدروكربن ها در محيط تهران، در پيش گرفتن اقدامات مهاركننده در مورد اتومبيل هاست. مهار اين مواد، ازن لايه هاي پايين هوا سپهر را كه در واكنش با اكسيدهاي ازت و هيدروكربن ها و در حضور نور خورشيد تشكيل مي شود، مهار مي كند.

براي مهار اكسيدهاي ازت خروجي اتومبيل ها مي توان گاز خروجي را باز چرخش كرد و با استفاده از آن مخلوط هوا به سوخت مصرفي را رقيق كرد. اين رقيق سازي دماي احتراق را پايين مي آورد و تراكم اكسيژن را در مخلوط سوخت كم مي كند، يعني سوخت را غني تر مي كند، در نتيجه مقدار توليد اكسيدهاي ازت پايين مي آيد. متاسفانه همين فرايند انتشار هيدروكربن را افزايش مي دهد زيرا انتشار آن در سوخت هاي غني (نسبت كم هوا به سوخت) بيشتر است.

در نهايت سؤالي كه مطرح است، به هزينه هاي كنترل، در تهران بزرگ براي رفع آلودگي هوا برمي گردد. در واقع موضوع سود و زيان مهار كردن آلودگي هوا مبحثي پرجنجال است، گفته مي شود كه سيستم استانداردهاي موجود كيفيت هوا، كارآمد و منصفانه نيست زيرا در مورد كانون هاي جديد آلودگي خشن تر و جدي تر از كانون هاي موجود برخورد مي كند.

چگونه مي توان سود و زيان واقعي مهار يا كاهش آلودگي را معين كرد؟

براي اين پرسش پاسخ آساني وجود ندارد، اما علي رغم ناتواني در تعيين سود و زيان مربوط باز هم كاستن از آلودگي هوا تا سطح پايين تر از يك استاندارد معين در خور ارزش است.

محيط زيست بحران در راه است

فعاليت هاى انسان نسل حدود نيمى از گونه هاى گياهى كره زمين را در معرض خطر انقراض قرار داده است. بررسى هاى قبلى حاكى از آن بود كه تنها قريب به ۱۳ درصد از كليه گونه هاى گياهى در خطر انقراض است وليكن بررسى هايى كه جديداً صورت گرفته مشخص ساخته است كه در بررسى هاى قبلى گياهان موجود در مناطق استوايى كه بر اثر تغييرات زيست محيطى مورد تهديد قرار گرفته اند به حساب نيامده است. مناطق استوايى زيستگاه بيشترين گونه هاى گياهى جهان است. پژوهشگران در گزارشى كه در مجله ساينس به چاپ رسيده اعلام كرده اند كه حدود ۸۳ درصد از گونه هاى گياهى اكوادور در خطر انقراض قرار دارند. محيط زيست كشور اكوادور از نقطه نظر غناى گياهى حرف اول را در ميان كشورهاى استوايى مى زند. از تعميم اين اطلاعات به سرتاسر جهان اين نتيجه به دست مى آيد كه ۲۲ تا ۴۷ درصد از كل گونه هاى گياهى جهان در خطر انقراض قرار دارند. گياه شناسان در مورد شمار گونه هاى گياهى جهان اتفاق نظر ندارند و تعداد گونه هاى گياهى را بين ۳۱۰ تا ۴۲۲ هزار گونه برآورد مى كنند. «پيتر يورگنسن» از باغ كشاورزى ميسورى مى گويد: «اكثر گونه هاى گياهى جهان در مناطق استوايى مى رويند. از طرفى تقاضا براى به دست آوردن زمين هاى جديد كشاورزى براى تامين غذاى شمار فزاينده مردم در كشورهاى استوايى، بزرگترين عامل انقراض گونه هاى گياهى در جهان است.» به گفته وى در اين مناطق، جنگل هاى طبيعى بريده و سوزانده مى شوند و مرغزارها به كشتزارها و چراگاه ها تبديل مى شوند. وى در ادامه افزود: «گرمايش تدريجى زمين مى تواند فرآيند انقراض نسل گياهان را تشديد كند زيرا اراضى كشاورزى مانع از آن مى شوند كه گياهان در مقابل تغييرات اقليمى واكنش نشان داده و به طور طبيعى مهاجرت كنند.» در پايان بايد خاطرنشان كرد كه ممكن است در حال حاضر گرمايش هوا اثرى نداشته باشد اما در آينده اثر خود را نشان خواهد داد. هر چقدر كه فعاليت هاى مربوط به تكه تكه سازى زمين هاى كشاورزى بيشتر شود براى محيط زيست طبيعى نشان دادن واكنش دشوارتر خواهد بود. گياهانى كه براى يافتن مكانى خنك تر براى رشد مى بايست به اين سو و آن سو مهاجرت كنند قادر به انجام اين كار نخواهند بود زيرا كشاورزان در سر راه آنها قرار دارند.

 

آلودگي هوا

اهداف

بستر سازي جهت بالا بردن سطح آگاهيهاي مردم و فرهنگ سازي جهت بهادادن به محيط زيست و منابع طبيعي و جلب همياري مردم. تعيين مرز بين وظايف سازمان محيط زيست واداره منابع طبيعي. برخورد قانوني با آلودگيهاي زيست محيطي. وظيفه قانونگزار در تقنين و روز آمد كردن قوانين موثر جهت بهبود شرايط زيست محيطي و انطباق قوانين با اصول بينالمللي مربوط به محيط زيست و برخورد جدي قانوني با تخلفات. امروزه مسائل زيست محيطي ازحدود مرزهاي سرزميني فراتر رفته و جنبه جهاني يافته و كشروها ملزم هستند اصول پيشبيني شده در بسيار از كنوانسيونها و قراردادهاي بينالمللي را رعايت كنند و كشور ما نيز به لحاظ شركت در بسياري از كنوانسيونها بايد قوانين خود را با اصول بينالمللي مربوط به حمايت از محيط زيست هماهنگ كند و سياستگذاري بر اساس تقويت يا ايجاد مكانيسمهاي (ملي) (منطقهاي) و (بين المللي) و جلب حمايت سازمانهاي غيردولتي نمايد. اين حقيقتي انكارناپذير است كه پيشرفت تكنولوژي, تخريب محيط زيست را سرعت بخشيده و به صورت درد مشترك جوامع بشري متجلي گرديده لذا تكنيكي شدن حقوق محيط زيست جهت مبارزه با آفات زيست محيطي ملموس است.

 

جايگاه ايران

سرآغاز تاريخي حقوق محيط زيست كنفرانس جهاني استكهلم در سال 1972 بوده كه توجه جهانيان را به اضمحلال كره خاك معطوف و زير بناي توسعه همكاريهاي بينالمللي را پايهگذاري و مقبوليت جهاني به آن بخشيده. در حال حاضر 15 آژانس تخصص مانند UNESCO-WHO-UNEP به گسترش و تدوين قوانين زيست محيطي ميپردازد و ايران در اكثر اتحاديهها, برنامهها, كنوانسيونها و پروتكلهاي منطقهاي و بينالمللي به اسامي ذيل عضويت دارد. برنامه محيط زيست بينالملل, اتحاديه بيناللملي حفاظت از طبيعت و منابع طبيعي, كنوانسيون تنوع زيستي, كنوانسيون نجات دريايي پروتكل, كنوانسيون حفاظت از لايه ازن, كنوانسيون حمايت از ميراث فرهنگي طبيعي جهان كنوانسيون نجات بينالمللي گونههاي جانوران, كنوانسيون همكاري منطقهاي براي مبارزه با آلودگي نفت, كنوانسيون انتقالات برون مرزي مواد زايد مضر, كنوانسيون ساختاري سازمان ملل متحد در باب گياهان وحشي در معرض خطر انقراض…

 

شاخه هاي حقوق محيط زيست

1. قوانين و مقررات ملي در مرزهاي قانوني كشور.

2. قوانين بينالمللي كه نگرانيها و همكاريهاي مشترك را براي حفظ زندگي در كرهخاكي ميطلبد كه در واقع زيرشاخه حقوق بينالمللي عمومي و جديدترين شاخه آن است كه حقوق بشر هم ناميده ميشود. اين رشته بر پايه احترام به قراردادها بنا نهاده شده است و ضمانت اجراي چنداني ندارد و بيشتر شبيه اصول اخلاقي و شامل عرفهاي بينالمللي است كه اهدافش حمايت از محيط زيست ميباشد.

 

 

پيشنهادات

1ـ ايجاد گرايش حقوق محيط زيست در مقطع كارشناسي ارشد در دانشكده حقوق.

2ـ تعبيه در واحد اجباري در دروس دانشكده حقوق.

3ـ تخصيص دادگاههاي ويژه جهت رسيدگي به امور مربوط به حفاظت محيط زيست.

4ـ ايجاد تبحر در امر تعليم و اجبار مدرسين به گذراندن دوران آموزش محيط زيست در تمام مقاطع تحصيلي.

5ـ تشويق آحاد مردم نسبت به كسب و انتقال اطلاعات, مهارتها, ويژگيهاي موثر در باره محيط زيست به طرق مقتضي.

6ـ گنجاندن مطالبي درخصوص حفظ محيط زيست در كتب آموزشي از ابتدا تا تحصيلات عالي در كليه رشته ها.

7. شناسائي و استخراج مسائل مبتلا به قانوني سازمان حفاظت محيط زيست و منابع طبيعي و شناساندن آن.

8ـ تعيين دقيق مرز بين وظايف و اختيارات سازمان حفاظت محيط زيست و منابع طبيعي و چگونگي جلوگيري از تداخل وظايف آن.

9ـ پيشبيني برنامه جهت جلب عزم ملي در حفظ محيط زيست.

10ـ ايجاد رشته كارشناسي محيط زيست و الحاق اسامي متخصصين در كتاب كارشناسان رسمي دادگستري.

 

از قانون مجازات اسلامي ـ تعزيرات

ماده 679ـ هر كس به عمد و بدون ضرورت حيوان حلال گوشت متعلق به ديگري يا حيواناتي كه شكار آنها توسط دولت ممنوع اعلام شده است را بكشد يا مسموم و يا تلف يا ناقص كند به حبس از نود و يك روز تا شش ماه يا جزاي نقدي از يك ميليون و پانصد هزار ريال تا سه ميليون ريال محكوم خواهد شد. ماده 680ـ هر كس بر خلاف مقررات و بدون مجوز قانوني اقدام به شكار يا صيد حيوانات و جانوران وحشي حفاظت (حمايت شده) نمايد به حبس از سه ماه تا سه سال و يا جزايي نقدي از يم و نيم ميليون ريال تا هجده ميليون ريال محكوم خواهد شد. ماده 686ـ هر كه درختان موضوع ماده يك قانون گسترش فضاي سبز را عامدا و برخلاف قانون مذكور قطع يا موجبات از بين رفتن آنها را فراهم آورد علاوه بر جبران خسارت وارده حسب مورد به حبس تعزيري از شش ماه تا سه سال و يا جزاي نقدي از سه ميليون تا هيجده ميليون ريال محكوم خواهد شد. ماده 688ـ هر اقدامي كه تهديد عليه بهداشت عمومي شناخته شود از قبيل آلوده كردن آب آشاميدني يا توزيع آب آشاميدني آلوده, دفع غير بهداشتي فضولات انساني و دامي و مواد زائد, ريختن مواد مسموم كننده در رودخانهها, زباله در خيابانها, كشتار غير مجاز دام, استفاده غير مجاز فاضلاب خام يا پساپ تصفيهخانههاي فاضلاب براي مصارف كشاورزي ممنوع, ميباشد و مرتكبين چنانچه طبق قوانين خاص مشمول مجازات شديدتري نباشند به حبس تا يك سال محكوم خواهند شد. تبصره 1 ـ تشخيص اين كه اقدام مزبور تهديد عليه بهداشت عمومي و آلودگي محيط زيست شناخته ميشود يا خير و نيز اعلام جرم مذكور به عهده وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشكي و سازمان حفاظت زيست ميباشد. تبصره 2ـ منظور از آلودگي محيط زيست عبارت است از پخش يا آميختن مواد خارجي به آب يا هوا يا خاك يا زمين به ميزاني كه كيفيت فيزيكي شيميايي با بيولوژيك آن را بطوري كه به حال انسان يا ساير موجودات زنده يا گياهان يا آثار يا ابنيه مضر باشد تغيير دهد.

 

يك سال تلاش براي حفاظت از محيط زيست

مهم‌ترين تحول در زمينه تقويت مقررات و تضمين اقدامات زيست محيطي پس از انقلاب اسلامي، تصويب اصل پنجاهم قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران مي‌باشد. با توجه به ضرورت و اعتبار اجراي مقررات مربوط به محيط زيست در اصول قانون اساسي، همچنين با توجه به عنايت رياست جمهوري در دولت نهم به مسائل زيست محيطي به خصوص «توسعه پايدار» و «عدالت گستري»، در ادامه چكيده‌اي از عملكرد يكساله سازمان حفاظت محيط زيست ارائه مي‌شود.

 

فعاليت‌هاي آموزشي

برگزاري دومين كارگاه آموزشي دانش‌آموزي در رابطه با حفاظت از لايه ازن در شهريار، انعقاد قرارداد آموزش سيصد نفر از كاركنان سازمان، برگزاري كارگاه‌هاي آ‌موزشي درناي سيبري و برنامه‌ريزي مديريت تالاب و «ايمني زيستي»، چاپ كتابچه «ازن سپر حفاظتي» به تعداد هفت هزار عدد، چاپ جزوه آموزشي «اسلام و محيط زيست» ويژه ائمه جمعه، ارائه رهنمود به شكارچيان در خصوص ممنوعيت شكار پرندگان جهت كمك به اجراي برنامه‌هاي مبارزه با شيوع بيماري آنفلوآنزا تهيه و توزيع پوستر و همچنين چاپ تمبر و ويژه‌نامه به مناسبت انتخاب سال 2006 به عنوان سال حفاظت از لاكپشت‌ها، تهيه‌ نسخه‌هاي الكترونيكي از كتاب MEMAC، برگزاري 7 دوره آموزشي كوتاه‌مدت و بلندمدت تحت عنوان اقتصاد و حقوق محيط زيست، بررسي زيست محيطي انرژي‌هاي نو، اكوتوريسم، پروتكل ايمني زيستي، برنامه محيط‌زيست درياي خزر (CEP)، آموزش محيط‌بانان، ارتقاي دانش زيست‌محيطي زنان شهري و روستايي براي يك هزار و ششصد نفر، برگزاري 32ساعت كلاس عملي در آزمايشگاه در سه زمينه ميكروبيولوژي، شيمي آب و سنجش آلودگي هوا، ارائه سخنراني‌هايي در زمينه بيماري‌هاي وحوش (آنفلوآنزاي فوق حاد هاري و ...)، ارائه سخنراني در مورد چگونگي مبارزه با هاري در حيات وحش، اطلاع‌رساني و ترويج مشاركت‌هاي مردمي در حفاظت از پستانداران دريايي و تعيين وضعيت موجود آنها در خليج فارس و درياي عمان.

 

فعاليت‌هاي تحقيقاتي

مقاله و متون تخصصي در خصوص فرسايش خاك، پايش رودخانه، مديريت پسماند، آلودگي خاك و مديريت حمل‌و‌نقل مواد زايد خطرناك، 5مقاله در خصوص مهره‌داران، مطالعه و تحقيق و نظارت و كمك به توسعه انرژي‌هاي پاك در طرح كاهش مصرف بنزين، نفت و گاز.

- ارسال پيشنهادات سازمان در مورد كميسيون‌هاي امور زيربنايي، صنعت و محيط‌زيست و اقتصاد و سياسي- رفاهي و اجتماعي و دولت الكترونيك و كميسيون رايج هيات دولت در مجموع 46جلسه.

- دستيابي و بهينه‌سازي تكنيك RAPD جهت مطالعات ژنتيكي جمعيت.

- تهيه طرح «مقابله با بروز احتمالي آنفلوآنزاي فوق حاد پرندگان در كشور» كه منجر به تقويت و تشديد حفاظت فيزيكي زيستگاه‌‌هاي تالابي و مراكز تجمع پرندگان آبزي، راه‌اندازي سيستم مراقبت فعال و غيرفعال آنفلوآنزاي پرندگان در سايت‌هاي قرمز، تجهيز و ساماندهي پاسگاه‌هاي محيط باني در مناطق موردنظر و همكاري با ساير دستگاه‌هاي ذي‌ربط جهت كنترل بيماري شد.

- بررسي و اظهارنظر در خصوص عبور خط تله‌كابين در پارك ملي.

- صدور 6قطعه كارت شناسايي همياران محيط‌زيست.

- حصاركشي، مرزبندي و تثبيت مناطق تحت مديريت در 20استان.

- ارسال آخرين تغييرات سيستم و برنامه كارگزيني از طريق CD به ادارات كل استان‌ها.

- تهيه گزارش از وضعيت سازمان حفاظت محيط‌زيست و عملكرد آن.

- جمع‌آوري اطلاعات مربوط به شاخص‌هاي اختصاصي ارزيابي عملكرد.

- پيش‌بيني ساختارهاي متناسب با پارك ملي در استان‌هايي كه تعدادي از مناطق حفاظت‌شده آنها مطابق مصوبه شوراي‌عالي محيط‌زيست به پارك ملي تبديل شده، با واحدهاي استاني

ذي‌ربط.

 

فعاليت‌هاي عمراني

- تكميل ساختمان مديريت حفاظت فيزيكي در پارك طبيعت پرديسان

- احداث و مرمت آبشخورها در 12استان

- تكميل موزه تاريخ طبيعي استان‌ها

 

همكاري‌هاي ملي و بين‌المللي

- شركت در اجلاس مربوط به CEP در رابطه با تنوع زيستي در باكو و آلماتي قزاقستان

- شركت در اجلاس مربوط به خسارات جنگ خليج‌فارس (UNCC) در ژنو

- تقسيم وظايف هيات‌هاي ايراني شركت‌كننده در اجلاس SBT(23)، COP/MOPI، COPII،

(‌BSTA(23 مرتبط با فعاليت‌هاي سازمان با توجه به دستور‌العمل اجلاس.

- انتخاب ايران به عنوان نايب رييس دبيرخانه اجلاس COPII (كنوانسيون تغيير آب و هوا)

- شركت و همكاري در كارگاه‌هاي توانمندسازي مردم نهاد مشترك با صندوق تسهيلات جهاني محيط‌زيست سازمان ملل متحد GEF

- مذاكره با مسوولان آژانس FRWDA كشور امارات در خصوص انجام مطالعات هوبره به صورت مشترك در ايران

-رهاسازي هوبره اخذ شده از متخلفان در قالب تدوين يادداشت تفاهم

- ملاقات با دبير كل سازمان همكاري‌هاي اقتصادي اكو و بررسي فعاليت‌هاي ميان سازمان حفاظت محيط‌زيست و اكو

-مقالات علمي در زمينه‌هاي ژئوتوريسم، سوخت‌هاي فسيلي، بررسي ديدگاه‌هاي تكامل انسان، قزل‌آلاي خال قرمز و پوشش گياهان پارك طبيعت پرديسان.

-تهيه دو مقاله با موضوعات «اولين مشاهده Browm flycatcher و «جمعيت كلاغ‌هاي ايران» و ارائه به مجله Sandgrous فصلنامه جامعه پرنده شناسان خاورميانه.

-سرشماري زمستانه پرندگان آبي كشور.

-تهيه گزارش سالانه حلقه‌گذاري پرندگان در سال 84.

-عملكرد سالانه تشكل‌هاي غيردولتي زيست‌محيطي كشور.

-پروتكل ايمني زيستي و آشنايي با آن.

-بررسي آلودگي‌هاي ميكروبي و تعيين كيفيت بهداشتي آب‌هاي ساحل درياي خزر در محل شناگاه‌هاي ساحلي.

-سند نهمين اجلاس ويژه شوراي حكام يونپ و مجمع وزراي محيط‌زيست DC/GMEP در خصوص مبحث گردشگري و محيط‌زيست.

-عوامل هواشناسي دخيل در وقوع هفته هشدار و اضطرار از نظر آلودگي هوا.

-روند تغييرات آلاينده‌هاي مختلف در هفته هشدار و اضطرار و تهيه نقشه پراكنش آلاينده CO در هفته بحران.

-نمونه آب آلوده به سيانوباكتري Nodularia،‌ شناسايي جنسي و پيگيري وضعيت به وجود آمده در درياي خزر در رابطه با شكوفايي اين موجود زنده.

-بررسي زيست‌محيطي، ژنتيكي و رفتاري در مورد گونه‌هاي حيات وحش حائز اهميت در ايران مانند سياه‌خروس قفقازي، هوبره، ميش مرغ، زاغ بور، اردك سرسفيد، دال، گوزن زرد ايراني، گورخر ايراني، راكون، خفاش مهلي، لاك‌پشت نرم فراتي، مارهاي سمي، لاك‌پشت‌هاي دريايي، تمساح پوزه كوتاه ايراني، ماهي كور غار، ماهيان آندوميك آب‌هاي

شيرين ايران.

-شناسايي و ارزيابي مناطق دريايي تحت مديريت دفتر دريايي سازمان حفاظت محيط‌زيست با تاكيد بر گونه كوسه كولي‌كر.

-مطالعه و برررسي جلبك‌هاي ماكروسكوپي دريايي و تاثيرات متقابل عوامل زيست‌محيطي در سواحل صخره‌اي استان هرمزگان.

 

تهيه مصوبات، ضوابط، دستورالعمل‌ها و شاخص‌ها

-تهيه شاخص ارزيابي عملكرد سازمان در بخش‌هاي مختلف.

-تصويب كليات مفاد لايحه پيمان‌نامه «دانش‌آموز و محيط‌زيست» در جلسه مجلس دانش‌آموزي.

-تهيه و تكميل دستورالعمل قرق‌هاي اختصاصي و تكثير و پرورش پرندگان وحشي و پستانداران به بخش خصوصي.

-ابلاغ دستورالعمل مبني بر ممنوعيت شكار، صيد و زنده‌گيري پرندگان مهاجر آبزي و كنار آبزي در كليه مناطق آبي و تالابي كشور تا اطلاع ثانوي.

-بازنگري دستورالعمل و راهنمايي‌هاي تدوين شده در كتاب‌هاي 12گانه اجراي نظام محيط‌زيست و مديريت سبز.

-نهايي‌شدن دستورالعمل صدور برچسب معاينه فني براي خودروهاي سنگين.

 

فعاليت‌هاي اجرايي

-تهيه فهرست شركت‌هاي توليدكننده موتورسيكلت‌هاي چهارزمانه براساس نتايج آزمون‌هاي آلايندگي بر روي بيش از 300مدل موتورسيكلت توليد داخل بر اساس استانداردهاي آلايندگي.

-تهيه گراف‌هاي PSI، پارامترهاي آلاينده هوا براي سه استان تهران، تبريز و شيراز و تهيه گزارش روند تغييرات PSI.

-تهيه و ارسال فهرست 58واحد مونتاژ تحت پروژه يونيدو و وضعيت و دستگاه‌هاي متعلقه براي وزارت امور خارجه.

-بازديد از 133مركز متقاضيان دريافت گواهينامه آزمايشگاه معتمد سازمان و صدور يا تمديد گواهينامه 19آزمايشگاه معتمد.

- اجراي پروژه‌هاي معاينه فني و اصلاح خودروهاي بنزين‌سوز و اصلاح سيستم سوخت ميني‌بوس‌ها

برگزاري همايش‌ها، جشنواره و اهم جلسات:

- برگزاري نشست‌هاي تشكل‌هاي زيست محيطي در استان‌هاي مختلف

- برگزاري جشنواره كودك، سلامت و محيط زيست

- شركت در مجمع عمومي شبكه ارتباطي سازمان‌هاي غير دولتي زنان ايران در جزيره كيش به مدت 3 روز

- برگزاري جلسات مربوط به كنوانسيون CITES

- برگزاري همايش تجليل از محيط‌بانان نمونه سراسر كشور

- برگزاري همايش كارشناسان مسوول نظارت و بازرسي سازمان حفاظت محيط زيست

- برگزاري جشنواره تنوع زيستي در سازمان مركزي و كليه استان‌ها

- برگزاري همايش اهدا جايزه ملي

 

 

مديريت كيفيت و مديريت زيست محيطي

امروزه و در سطح جهان، سازمان‌هاي پويا و علاقه‌مند به استمرار فعاليت و حضور موفق و مستمر در بازار نمي‌توانند مديريت كيفيت و يا بر عكس و همچنين در بسياري از كشورها اين دو را از "بهداشت و ايمني كار" جدا كنند. لذا در سطح بين‌المللي اين تمايل وجود دارد كه اين موارد را به بخش يا يخش‌هاي خاصي واگذار نمايند تا بتوان از مميزيهاي مكرر و صرف هزينه‌هاي چند باره جلوگيري كرد. در حال حاضر كميته‌هاي فني مديريت كيفيت (ISO/TC 176) و مديريت زيست محيطي (ISO/TC 207) با كميته ارزيابي انطباق (CASCOO) سازمان بين‌المللي استاندارد در حال همكاري هستند تا بتوانند استانداردهاي سري ايزو 9000 و سري ايزو 14000 كه داراي تشابهات نسبتا زيادي هستند بيشتر به يكديگر نزديك كنند زيرا سازمان‌هاي داراي گواهينامه ايزو 9002 يا 9001، آمادگي مناسبي براي دريافت گواهينامه ايزو 14001 را دارا هستند. هر دو سري استاندارد در واقع استانداردهاي مديريتي هستند و مي‌خواهند الگويي از سيستم مديريت ارايه دهند كه در آن هم كيفيت و هم محيط زيست عميقا و به صورت گسترده مد نظر قرار گيرد. بر طبق آمار (مرداد ماه 1376) در سراسر جهان نزديك به هفتصد گواهينامه ايزو 14001 صادر شده است ولي پيش‌بيني مي‌شود توجه به اين استانداردها و به‌كارگيري آنها، همانند استانداردهاي سري ايزو 9000، روز به روز در بين سازمان‌هاي داراي مديران و كاركنان مسوول و آينده‌نگر گسترش يابد. تعداد گواهينامه‌هاي صادره در مورد استانداردهاي سري ايزو 9000 در سراسر جهان (آذر ماه 1376) نزديك به 182000 و در جمهوري اسلامي ايران 130 (داراي شماره ثبت ملي) مي‌باشد. در زمستان سال 76 دو سازمان ايراني موفق به دريافت گواهينامه انطباق با نيازمنديهاي استاندارد ايزو 14001 شدند كه اين موفقيت مي‌تواند آغازي ديگر جهت گسترش تلاش‌ها در اين زمينه در بين ساير مديران و كاركنان سازمان‌هاي آگاه و مسوول كشورمان باشد.

 

 

 

ساير استانداردهاي بين‌المللي مرتبط به محيط زيست

سازمان بين‌المللي استاندارد در بيست سال اخير نزديك به چهارصد استاندارد رابط با جنبه‌هاي مختلف محيط زيست از جمله كيفيت هوا، آب، خاك و دودهاي خارج‌شده از اگزوز اتومبيل‌ها، برچسب‌گذاري، ارزيابي مراحل عمر و همچنين استانداردهايي براي يكسان نمودن روش‌هاي آزمون در اين زمينه‌ها با اين هدف كه بتوان از آنها جهت سنجش و ارزيابي يكسان در سراسر جهان استفاده كرد، تدوين و منتشر نموده‌است. استفاده از اين استانداردها و همچنين استانداردهاي رسمي كشورها در رابطه با محيط زيست از سوي متخصصان توصيه مي‌شود. براي اين منظور مي‌توان به مركز اسناد موسسه استاندارد و تحقيقات صنعتي ايران مراجعه كرد.