اجراي سيستم HACCP، راهي براي ارتقاء سطح كيفي

توليد شير و بهداشت جامعه

روح الله نورمحمدي، هاني رضائي

به ترتيب دانشجوي كارشناسي علوم دامي و عضو هيئت علمي گروه علوم دامي دانشگاه بيرجند

چكيده

شير يكي از مغذي ترين مواد غذايي مصرفي انسان است كه در رشد، سلامت و تكامل امسان اهميت زيادي دارد. از سوي ديگر توليد شير حيوانات مزرعه اي نيز يكي از صفات مهم اقتصادي اين حيوانات محسوب مي گردد. در نتيجه توليد كنندگان را به ارتقاء سطح كمي و كيفي وادار ساخته است. سيستم شناسايي نقاط بحران و بررسي خطرات ناشي از آن(HACCP)يك استاندارد جديد بين المللي مواد غذايي است كه امروزه در سطح جهان در مورد كيفيت و بهداشت مواد غذايي در حال اجرا است. اخذ گواهينامه براي توليد شير مي تواند باعث افزايش كمي و كيفي توليد شير گردد. هدف از اين مقاله معرفي اين سيستم براي بكارگيري در صنعت گاوداري ايران است.

كلمات كليدي:HACCP ، شير، بهداشت.

مقدمه

از بين دام هاي اهلي شايد هيچ يك به اندازه ي گاو در سراسر دنيا گسترش پيدا ننموده است، به طوري كه اين حيوان در مناطقي با اقليم هاي كاملاً متفاوت از يكديگر و با شرايط اقتصادي مختلف پرورش داده مي شود. توليد شير در اين حيوان صفت اصلي و عمده در صنعت پرورش گاو شيري به شمار مي رود به نحوي كه بخش عمده ي درآمد گاوداران در يك واحد پرورش گاو شيري از طريق فروش شير تأمين مي گردد.

در بين مواد غذايي مورد نياز انسان، شير و فرآورده هاي آن به لحاظ نقش مهمي كه در رشد، سلامت و تكامل جسماني انسان دارد، داراي اهميت زيادي مي باشد. شير حاوي چربي، پروتئين، لاكتوز، خاكستر، ويتامين ها و آب مي باشد كه از بين آنها چربي و پروتئين از اهميت ويژه اي برخوردار مي باشند. نقش اساسي و حيات بخش مواد پروتئيني در زندگي و سلامت انسان آن چنان زياد است كه اكثر جامعه شناسان ميزان پيشرفت هر جامعه را بر مبناي مقدار مصرف پروتئين حيواني مي سنجند. شير حاوي اسيد آمينه هاي ضروري مورد نياز بدن انسان بوده وبه راحتي قابل هضم مي باشد و ارزش بيولوژيكي بالايي دارد. غذاهايي كه منشاء حيواني دارند، از جمله شير، در تغذيه ي انسان، در توازن و مكمل كردن مواد غذايي با منشاء گياهي، سهم زيادي دارند.

ارتقاء بهداشت مواد غذايي از جمله شير، به دليل رابطه ي آن با سلامت انسان مورد توجه بسياري از كارشناسان تغذيه قرار گرفته است. بدين لحاظ، دانش امروز به سمت خذف كليه ي مواد مغذي و تركيبات خطرزاي مواد غذايي هدايت مي شود، تا درنهايت مواد غذايي عاري از هر گونه عوامل ميكروبي توليد گردد. مسلم است در صورتي مي توان از سلامت و بهداشت جامعه مطمئن شد كه از توليد تا مصرف كليه ي اقدامات بر مبناي سيستمي مدون و اصولي انجام گردد. بهداشت شير به لحاظ نقش زيادي كه در سبد غذايي خانوار دارد بايد مورد توجه قرار گيرد. هر چند اين ماده ي مغذي مي تواند موجب سلامت جسماني شود ولي عدم توجه به شرايط بهداشتي منجر به ايجاد ماده اي خطرناك از شير مي شود.

با گسترش ارتباطات و پديده ي جهاني شدن[1]، نياز ارتباط در كشورمان نيز احساس مي گردد. اين ارتباطات تابع قوانيني است كه براي تمام كشورها تدوين گرديده وانديده گرفتن آن امكان پذير نمي باشد. روابط تجاري در آينده تابع قوانين وضع شده توسط سازمان تجارت جهاني[2] صورت خواهد گرفت و رعايت استانداردهاي بين المللي در مورد كالاهاي تجاري امري اجتناب ناپذير است. در حال حاضر بسياري از كشورهاي جهان به عضويت اين سازمان درآمده اند و بسياري ديگر، منجمله ايران، درخواست خود را براي عضويت در اين سازمان ابلاغ كرده اند. كشورهاي در حال توسعه 10 سال از زمان ارائه ي درخواست عضويت، وقت دارند تا بتوانند خود را با شرايط تعيين شده توسط سازمان تجارت جهاني وفق دهند. مهمترين اصل اين سازمان ايجاد شرايط يكسان براي توليدكنندگان مي باشد، چرا كه زماني رقابت معنا پيدا مي كند كه شرايط توليد براي تمام رقبا يكسان باشد. كشوري مثل ايران كه سيستم پرداخت يارانه از طرف دولت مي باشد، واضح است كه توليدكنندگان مي توانند محصولات خود را ارزانتر از رقباي خود در ساير كشورها توليد نمايند. براساس قانون سازمان تجارت جهاني ورود و خروج كالاهاي تجاري بدون هيچ محدوديتي و براساس تعرفه هاي تعيين شده انجام خواهد شد. بدين معني كه ورود و خروج كالاهاي تجاري مجاز، آزاد خواهد بود. در اين شرايط قيمت و كيفيت محصول فاكتور تعيين كننده مي باشد. يعني توليدكننده اي كه بتواند محصول خود را ارزانتر و با كيفيت بالاتر عرضه نمايد پيروز مي گردد.

در بحث استانداردهاي بين المللي مواد غذايي، گواهي بنامHazard Analysis Critical Contorol Point(HACCP)تعريف گرديده است. دريافت اين گواهي براي ادامه ي فعاليت در بخش صنعت توليد و فرآوري مواد غذايي ضروري است. به طوري كه در حال حاضر صادركنندگان عمده ي زعفران، ماكاروني و صنعت شيلات كشور براي انجام معاملات تجاري با ساير كشورها اين گواهي را اخذ نموده اند. آنچه مسلم است هدف از پياده كردن اين قانون در ميان كشورها، توجه به بهداشت فردي و سلامت جامعه مي باشد. هدف از صدور گواهيHACCP نظارت دقيق بر توليد بهداشتي يك ماده ي غذايي از ابتداي زنجيره ي توليد تا انتهاي آن مي باشد. به طوري كه در نهايت محصولي سالم، عاري از اجرام بيماري زا و با كيفيت مطلوب به دست مصرف كننده برسد. براي اين منظور مي بايست از تأثير عوامل بيولوژيك، فيزيكي و شيميايي كه احتمال دارد روند توليد را تحت تأثير قرار دهد ممانعت نمود، براي اين منظور اصول هفتگانه اي تنظيم شده است كه با رعايت آنها توليدكننده موفق به اخذ اين گواهي بين المللي مي شود.

اصول هفتگانه براي ارتقاء سيستم توليد شير

به منظور اعطاي گواهيHACCP، رعايت اصول هفتگانه ي مورد نظر سازمان بهداشت جهاني ضروري است. توليد كننده بسته به شرايط و امكانات قادر خواهد بود با تغيير در سيستم توليد، نظارت دقيق بر عملكرد واحدهاي تابعه و هماهنگ كردن برنامه ي توليد با معيارهاي جهاني، اين گواهي را اخذ نمايد.

اين اصول به شرح ذيل است:

1)Hazard Analysis: اين اصل تجزيه و تحليل خطراتي است كه امكان دارد در مرحله ي توليد، محصول نهايي را تحت تأثير قرار دهد. لذا در قدم اول مي بايست خطرات مختلف از جمله خطرات بيولوژيكي، فيزيكي و شيميايي را شناسايي نمود. اين خطرات مي توانند ناشي از دام ها، جايگاه پرورش و حتي تجهيزات كارخانه ي شير باشد. براي اين منظور، تعاريف بهداشتي مبين واقعيت واحدهاي تابعه است.

2)Critical Control Point: شناسايي نقاط كنترل بحران مرحله ي بعدي است. بدين معني كه پس از شناخت خطرات احتمالي، بايد راههايي كه احتمال دارد خطرات از آن طريق وارد چرخه ي توليد شوند را مشخص نمود و تمهيدات لازم را براي جلوگيري از ورود آنها به كار گرفت.

3)Critical Limits: تعيين حدود بحران، يعني حدي كه تجاوز از آن باعث بحران گردد. به عنوان مثال در مورد بعضي ميكروارگانسيم هايي كه در حالت طبيعي در محيط وجود دارند، در صورتي كه ميزان آنها از حد خاصي تجاوز كند احتمال بروز خطر وجود خواهد داشت. بعضي ميكروارگانيسم ها، حد بحران خيلي پائين دارند. به طوري كه در مورد سالمونلا حد بحراني آن صفر است، يعنيئ محيط بايد عاري از سالمونلا باشد و وجود آن امكان ايجاد خطر را به دنبال دارد.

4)Monitoring: نظارت مديران بخش هاي توليدي مي بايست كنترل و نظارت دقيق و مداوم در روند كار داشته باشند تا از رعايت حدود بحران اطمينان حاصل نمايند.

5)Correction: متعاقب نظارت انجام شده، امكان دارد در بعضي از مراحل ضعف هايي مشاهده گردد كه نشان از عدم انطباق شرايط موجود با حدود بحراني تعيين شده باشد. در اين صورت مي بايست اقدامات لازم در شناسايي علت آن و سپس اصلاح نقاط ضعف صورت گيرد.

6)Recording: تمام مراحل كار مي بايست به صورت دقيق ثبت گردد و مدارك در بايگاني نگهداري شود. ثبت و نگهداري مدارك در مراحل بعد به شناسايي نقاط ضعف و رفع آنها كمك مي كند.

7)Verification: اين مرحله انجام آزمايشات مختلف براي ارزيابي نحوه ي عملكرد سيستم مي باشد، كه معمولاً توسط مميزين شركت هاي مختلف صورت مي گيرد.

اجرا نمودن اين اصول نيازمند برنامه ريزي دقيق، صرف وقت و هزينه، مشاوره با كارشناسان مجرب و در نهايت مديريت صحيح مي باشد. در غير اين صورت واحد مورد نظر قادر به اجراي تمام اصول نمي باشد.

بعد از استقرار برنامه هاي يادشده كارشناسان و مميزين در شركت هاي خصوصي وابسته به سازمان تجارت جهاني براي ارزيابي سيستم از واحد بازديد مي كنند و با انجام آزمايشات لازم صحت عملكرد را ارزيابي مي نمايند. بعد از طي اين مراحل گواهي HACCP براي واحد مربوطه صادر مي گردد.

اين سيستم ناظر بر توليد بهداشتي يك ماده ي غذايي از ابتداي زنجيره تا انتهاي زنجيره مي باشد در نتيجه نظارت و اجراي برنامه هايHACCPتنها در يك واحد توليدي نتيجه بخش نمي باشد. در مورد شير در صورتي كه نظارت بر روي مراكز توليدكننده و وارد كننده ي اسپرم، مزارع پرورش و نگهداري، مراكز جمع آوري شير، كارخانجات صنايع لبني و كارخانجات خوراك دام صورت گيرد، مي توان از سالم بودن محصول نهايي اطمينان حاصل نمود، در غير اين صورت زنجيره كامل نمي شود.

روشن است هدف تنها پياده نمودن اصول هفتگانه ي HACCP در يك مقطع زماني كوتاه مدت نيست. بلكه استمرار آن كه نيازمند مديريت قوي و مسؤوليت پذيري بالاست، مد نظر مي باشد. اخذ گواهيHACCP به اين معني نيست كه واحد مربوطه مي تواند از اين گواهي به صورت مادام العمر استفاده نمايد، بلكه مميزين به تناوب از واحد ديدن كرده، وضعيت را مورد بررسي قرار مي دهند و در صورتي كه شرايط لازم وجود نداشته باشد، اين گواهي از واحد توليدي پس گرفته مي شود. در حال حاضر بسياري از كشورهاي دنيا صدور اين گواهي را نه تنها براي انجام معاملات تجاري( صادرات محصولات غذايي) بلكه براي مصرف كنندگان داخلي خود نيز ملاك قرار مي دهند، به طور مثال در كشور انگلستان فروشگاه هاي مواد غذايي و سوپرماركت ها تنها از واحدهايي مي توانند خريد نمايند كه داراي گواهينامه ي HACCP مي باشند. در حال حاضر در كشور ما به دليل نبود واحدهاي توليدي زنجيره اي1 كه زير نظر يك سيستم مديريتي واحد اداره مي شوند، پياده كردن طرح هايي از جمله بردن واحدهاي توليدي زير پوشش سيستمHACCP كه نياز به همكاري كليه ي واحدهاي توليدي دارد بسيار مشكل است. ولي در آينده با پيوستن ايران به سازمان تجارت جهاني داشتن استانداردهاي جهاني جهت انجام معاملات لازم مي باشد.

پيشنهادات

نيل به شرايط سازمان بهداشت جهاني مستلزم مديريت توانمند كليه ي بخش هاي صنعت شير در ايران است. در بسياري از موارد قوانين جاري در كشور مانع از فعاليت و ترويج سيستم هاي جديد مي گردند. لذا بايسته است به نحوي اين قوانين مورد بازبيني و اصلاحات اساسي قرار گيرد. به طور كلي مي توان پيشنهادات ذيل را براي افزايش كارايي سيستم هاي توليد شير در ايران مطرح كرد:

1- كليه ي مديران واحدهاي پرورش گاو شيري براي خريد و انتخاب اسپرم گاوهاي با ارزش ژنتيكي بالا و مرغوب از لحاظ صفت توليد شير توجيه گردند.

2- هنگام اعطاي مجوز به مراكز تهيه كننده بالاخص وارد كننده ي اسپرم، نظارت كافي و دقيق در مورد ارزيابي دقيق گاوهاي نر و هم چنين اسپرم توليدي آنها شود.

3- به منظور هماهنگي بخش هاي مختلف و امكان دستيابي به استانداردهاي جهاني نياز به مديريتي واحد است كه قادر به اجراي برنامه در بخش هاي مرتبط باشد. بدين منظور پيشنهاد مي گردد با ايجاد و گسترش مجتمع هاي كشت و صنعت و ادغام گاوداريهاي كوچك موجود و تشكيل شركت هاي تعاوني گاوداري، مديريتي نو و تعريف شده براي اجراي سيستم طراحي شود.

4- كاهش بار ميكروبي شير از دوشش تا مصرف امري مهم و قابل دسترس است. بدين منظور و براي افزايش كارآيي سيستم هاي مديريتي لازم است مديران فني و مالكان گاوداري با سيستم ها و دستگاه هاي جديد دوشش و نگهداري شير آشنا شوند.

منابع

1- قرباني.غ.ر. 1375. اصول پرورش گاوهاي شيري. انتشارات اميركبير. اصفهان.

2- فرهنگ فر.ه، رضايي.ه. 1383. مطالعه ژنتيكي صفت توليد شير در آزمون ماهيانه گاوهاي هلشتاين ايران با استفاده از مدل رگرسيون تصادفي. طرح پژوهشي خاتمه يافته. دانشگاه بيرجند. دانشكده كشاورزي.

3- Report of joint FAO/WHO consultation on the role of government agencies in assessing HACCP. Geneva: WHO.June 1998. World Health Organization. Guidance on Regulatory Assessment of HACCP.

4- Report of WHO suppored case studies. Geneva: WHO Food Safety Unit, 1993. World Health Organization. Application of the Hazard Analysis Critical Control Point (HACCP) System for the Improvement of Food Safety.

[1]- Globalization

[2]-WHO

1- Integrator