مرکز دانلود خلاصه کتاب و جزوات دانشگاهی

شاعران و نثر نويسان پارسي گوي قرن هفتم و هشتم

 

مقدمه

عده اي از شاعران پارسي گوي از بازماندگان دوران قبل از حمله مغول هستند و يا از كساني كه در دوره مغول مي زيستند. دسته ديگر در دوران مغول در دستگاه امارتهاي كوچك يا خاندانهاي بزرگ زندگي مي كردند و يا در خانقاههاي متصوفه زير دست مشايخ بزرگ ايران و خارج ايارن بودند.

آخرين دسته كساني هستند كه در بين حكومت ايلخانان و حمله تيمور در خدمت ملوك الطوائف ايران و نواحي مجاور بودند.

ايران در دوره مغول: در اين دوهر ادبيات حيرت انگيز و بزرگي از ايرانيان بوجود آمد. جنوب ايران كمتر از ممالك شمالي و مركزي و غربي دچار خسارت شد.

انهدام مؤسسات ديني:

هر چند به واسطه قتل عام فضلا طلاب و انهدام مدارس و مساجد و كتابخانه ها دچار اختلال و پريشاني شد وليكن آسيب بعضي كمتر بود. مغولان بت پرست به فلسفه و حكمت توجهي نداشتند وليكن نسبت به مدايح شعرا بي اعتنا نبودند. در اين دوره مورخين در جه اول در زبان فارسي به ظهور رسيدند.

شعرا و صوفيه عصر ايلخانان:

در اين دوره دو نفر از شاعران كه درجه بالاتر از بقيه بودند:

1. جلال الدين روحي
2. سعدي شيرازي

بسياري از ادبا و كسانيكه ادبيات ايران را در هند مطالعه كردند مرتبتي بالا داشتند و مقام آنها را بعد از مولوي و سعدي قرار مي دهند. امير خسرو دهلوي حسن دهلوي بدر چاچي كه هر سه در هندوستان بودند. در اين ميان چند تن از شعراي ايران كه در ايران نشود نما يافتند و بعد كرم و سخاوت پادشاهان مغول در دهلي آنها را جلب كرد از ايران مهاجرت كردند به اميد آنكه بضاعت ادبي آنها در هند خريدار داشته باشد.

مرحوم شيلي نعماني(شعر الحجم) به زبان اردو:

بر شرح احوال شعراي ايران از فردوسي تا حافظ و چند صفحه از امير خسرو و حسن دهلوي نگاشته است. اما با اينكه ادبيات فارسي كه در هند به ظهور رسيده به طور كلي آن لطف را كه در كلام ايرانيان اصلي است ناقد مي باشد.

در ابتدا به ذكر نام چند شاعر معروف و شرح احوال آنها و سپس ديگران اشاره مي كنيم:

امير خسرو دهلوي:

از شاگردان شيخ بزرگ نظام الدين اوليا بود. در موسيقي نيز همچون شعر معروف بود. ترك نژاد بوده و در ولايتي در هندوستان تولد يافت. در زمان حياتش از پنج پادشاه نوازشها ديد. دولتشاه معتقد بود كه قريب يك كرور بيت بنظم در آورده. از آثار او «كتاب ليلي و مجنون» «مرگ مادر و برادر»مرثيه گفتند و ابياتي خطاب به دخترش عفيفه.

 

بدر چاچي:

در هندوستان شهرتي بسيار داشت و در ايران غير معروف مي باشد. از شعراي ماوراء النهر است و در شهر چاچ كه امروزه به شهر جديد تاشكند تبديل يافته است. كلام او به اشكال معروف است در تمام اشعار فارسي از قلم شعراي ترك نژاد يا تحت حمايت تركان عموميت دارد.

 

حافظ شيرازي:

شمس الدين محمد شيرازي ملقب به لسان الغيب و ملتخص به حافظ. اوايل قرن هشتم بوده. نزد علماي بزرگ از جمله قوام الدين عبدالله در علوم به مقامي رفيع رسيد. شاه شيخ ابواسحاق اينجو را به القاب«جمال چهره اسلام» «سپهر عام و حيا» مي شود.

ديوان حافظ كه يك ديوان عرفاني هست كه محور جهان بيني عرفاني«وحدت وجود» است. مسئله ديگر وحدت تجلي است يعني جهان با يك تجلي حق بوجود امده و مسئله ديگر راز خلقت جهان .

 

اگر چه باد فرحبخش و باد گلبيز است به بانگ چنگ مخور كه محتسب تيز است

صراحي و حريفي گرت به چنگ افتد به عقل نوش كه ايام فتنه انگيز است

در آستين مرقع پياله پنهان كن كه همچو چشم صراحي زمانه خون ريز است

زرنگ باده بشوييم خرقه ها در اشك كه موسوم ورع و روزگار پرهيز است.

 

مولوي:

مولانا جلال الدين بلخي يكي از بزرگترين شاعران ايران از حيث بلندي افكار شور انگيزي اشعار و مقدار شعر لقبش در دوران حيات مولانا بوده و قرنها بعد مولوي با نامهاي «مولوي روم» «مولوي رومي» شهرت يافته و در بعضي از اشعارش تخلص خاموش خوش ديده مي شود. در سال 604 در بلخ متولد شد آشنايي او با شمس تبريزي صلاح الدين زركوب حسام الدين چلپي باعث شد تا بخشي از سروده هاي خود را به نام شمس الدين تبريزي و 70 غزل از غزلهايش را با نام صلاح الدين زركوب و حسام الدين باعث پيدايش يكي از بزرگترين آثار ذوق و انديشه بشري به نام معنوي گردد. پس از مرگ مولانا او را در كنار پدر به خاك سپردند. بر سر تربت او بارگاهي است كه به «قبله خضراء» شهرت دارد.

آثار مولوي:

«مثنوي معنوي» «غزليات شمس تبريزي» «رباعيات» «فيه مافيه» «مكاتيب» «مجالس شعر»

 

عاشقي پيداست از زاري دل نيست بيماري چو بيماري دل

علت عاشق از علتها جداست عشق اصطرلاب اسرار خداست

هر چه گويم عشق را شرح و بيان چون به عشق آيم خجل باشم از آن

گرچه تفسير قلم روشنگر است ليك عشق بي زان روشن تر است.

 

سعدي:

شرف الدين مصلح شيرازي ملقب به ملك الكلام واضح المتكلمين در حدود سال 606 هجري عمر خود را به سرودن غزلها. قصائد. تأليفات. رسالات مختلف. وعظ و تذكير مي گذراند. از ميان آثار منظوم او گذشته از غزليات و قصائد مثنوي مشهور وي است كه به سعدي ناومه و بوستان شهرت دارد. در اخلاق و تربيت و وعظ و در ده باب تنظيم شده: «عدل» «احسان» «عشق» «تواضع» «رضا» «ذكر» «تربيت» «شكر» «توبه» «مناجات»و «ختم كتاب » در نثر گلستان داراي يك ديباچه و هشت باب:

باب اول «سيرت پادشاهان» باب دوم« اخلاق درويشان» باب سوم« فضيلت و قناعت» باب چهارم: «فوائد خاموشي» باب پنجم: « عشق جواني» باب ششم :« ضعف و پيري» باب هفتم:«تربيت» باب هشتم: « آداب صحبت».

مقبره او به جهت انتساب او به تكيه سعديه معروف است. سبك او روان و لطف و سادگي و شيوايي و انسجام و فصاحت و فريبندگي الفاظ در اشعارش است.

كليات سعدي از نظم و نثر شامل نه هزار بيت مي شود.

همه عمر برندارم سر از اين خمار مستي كه هنوز من نبودم كه تو در دلم نشستي

تو نه مثل آفتابي كه حضور و غيبت افتد دگر روند و آيندو تو همچنان كه هستي

چه حكايت از فراقت كه نداشتم وليكن تو چو روي باز كردي در ماجرا ببستي

نظري به دوستان كن كه هزار بار از آن به كه تهيتي نويسي و هديتي فرستي

 

خواجوي كرماني:

ابو العطا كمال الدين متخلص خواجو المرشدي كرماني و ملقب به نخلبند از شعراي بزرگ قرن 8 به دليل انتساب به فرقه مرشديه (از پيروان شيخ مرشد ابوالحق كازروني) اين نسبت را براي او حاج خليفه آورده است.

در سال 689 ه.ق در كرمان متولد شد. با خواجه حافظ معاشرت داشت و در منظومه «كمال نامه» 744 از پسر خود مجيد الدين ابو سعيد علي نام مي برد.

آثار او:

1. مثنويات: سام نامه منظومه اي حماسي و عشقي به تقليد از شاهنامه فردوسي كه 4500 بيت به دست آمده بنام مجيد الدين وزير.
2. مثنوي عاشقانه: داستان عشق همايون و هما در سال 732 در 4407 بيت در بغداد سرود بنام ابو سعيد وزيرش.
3. گل و نوروز: براي نظيره سازي در برابر خسرو وشيرين نظامي به سال 742 در 5302 بيت.
4. روضه الانوار: به پيروي از منظومه مخزن الاسرار نظامي بيش از دو هزار بيت در بيست مقاله و هر مقاله در يك مقدمه و يك حكايت و استنتاج كه مباحثي از اخلاق و عرفان را مطرح كرده و در سال 743 هجري به اتمام رسيد.
5. كمال نامه: منظومه اي عرفاني در 12 باب بر وزن سيد العباد سنايي مشتمل بر خطابه هايي با عناصر ارواح و عقول در يكهزار و هشتصدو چهل و نه بيت به نام شيخ مرشدالدين و به اسم ابواسحق اينجو.
6. گوهر نامه: در يك هزار بيت به نام امير مبارزالدين به سال 746.

تاريخ وفات وي به سال 750 در كرمان بوده و قبرش در تنگه ا… اكبر شيراز نزديك دروازه قرآن.

 

عبيد زاكاني:

خواجه نظام الدين عبيد ا… قزويني معروف به عبيد زاكاني از خاندان زاكانيان قزوين .

وي شاعري طنز پرداز و نويسنده اي آگاهع بود در اوايل قرن هشتم هجري. اهميت او در داشتن روش انتقادي و بيان مفاسد اجتماعي به طريق هزل و شوخي در آثار منظوم و منثور است. كليات عبيد زاكاني شامل منظومه ها و رساله هاي منثور است در ميان آنها اشعاري از قصيده و غزل موجود است و منظومه انتقادي موش و گربه و مثنوي عشاق نامه و رساله هاي اخلاق الاشراف. ده فصل. دلگشا . صد پند.

وفات وي بين سالهاي 772-768

 

 

 

فخر الدين عراقي:

فخر الدين ابارهيم همداني متخلص به عراقي شاعر و عارف قرن هفتم در سال 610 در دهي به نام كمجان در بيرون شهر همدان بدنيا آمد. از خصوصيات عراقي رفتار محبت انگيز و بي ريا. ادب و نزاكت و فروتني و مهرباني اوست.

بهاءالدين ذكريا. بابا كمنال جندي. معين الدين پروانه مجذوب او و اشعارش گشتند. وي در مصر سمت پيشواي مشايخ متصوفه مصر را داشت. وفات وي سال 688 در دمش بود. سفرهاي او به هندوستان. سفر حج. روم. مصر.

آثار عراقي:

ديوان اسعار: «غزل» «قصيده» «قطعه» «ترجيح بند» «تركيب بند» و «رباعي» است در 4515 بيت و عشاقنامه با 5568 بيت.

در سبك او صداقت و هيجانات وجود دارد. داراي الفاظ معمولي و كلمات ساده و گاهي كلمات عربي بكار رفته است.

 

سراج سگزي:

از شعراي معروف قرن هفتم هندوستان در سيستان مقيم بوده و پس از كشته شدن شاه از آنجا گريخت.

ديوان وي شامل 5000 بيت و در سبك قصيده خراساني توانمند بود.

 

 

سعد الدين سعيد هروي:

از شعراي دربار مغول. ابتدا مداح وزير خراسان خواجه عزالدين فريومدي بود وبعد به دربار مغول راه يافت و مداح غازان خان والجايتو بود. قصايدي به سبك شعراي عراقي مي سرود ولي ديوان او در دست نيست و از اشعار او چند قصيده مانده است.

 

خواجه حكيم عميد الدين لوبكي:

از مردمانقصبه لوبك از توابع سنام در هندوستان. در سال601 متولد شد. در زمان سلطان نصير الدين محمدبن بلبن معروف به خان و مشهور به قاآن ملك و مداح ناصرالدين محمودشاه از سلاطين دهلي بود. اشعار وي را در فرهنگها شباهد لغات بسيار آورده اند. قصيده را به سبك شعراي آذربايجان مي سرود و در شعر عميد تخلص مي كرد. ديوان وي نمانده ولي بعضي از قصايد او در دست است.

 

زرتشت بهرام بن پژدو:

از زرتشتيان مقيم هندوستان. رواياتي را كه در ميان زرتشتيان راجع به زندگي زرتشت پيامبر را به نامزراتشتنامه بحر متقارب به نظم آورده و همچنين كتاب ارداويرافنامه از متون پهلوي به نظم آورده.

 

اوحدالدين حامدبن ابيالفخر كرماني:

از عرفاي مشهور قرن7 و از مريدان شيخ راكنالدين سجاسي و با شمس تبريزي معاشرت داشته. فخر الدين عراقي. اوحدي مراغه و سيد حسين از شاگردان او بوده اند.

رباعيات وي در تصرف و به اسم عمر خيام معروف است و همينطور مثنوي مصباح الارواح را سرود كه يكي از بهترين منظومات عرفاني ايران است و داراي 118 بيت.

 

عمري اصفهاني:

متخلص به قمر و معروف به نظام اصفهاني(قاضي نظام الدين) از شعراي عراق قرن هفتم در اصفهان مي زيسته قصيده را به سبك عراقي با الفاظ و معاني دقيق گفتند. در سرودن اشعار مامع توانا بوده و ديوان او شامل 4000 بيت است.

 

كيكاووس رازي:

كيكاووس پسر كيخسرو و از شاعران زرتشتي. منظومه پر ارجي موسوم به زراتشت نامه از اوست. اين منظومه حماسي ديني است بحر متقارب داراي 1500 بيت در شرح زندگي زرتشت پيامبر كه از قديمي ترين منظومه هاي ديني به زبان فارسي است و به نظم است و در اوايل قرن 7. شيوه گفتارش حماسي است و با بيان روان و كهنه .

 

 

 

 

نثر نويسان:

با حمله مغولان به ايران و بر افتادن حكومت بغداد و سلسله هاي حكومتهاي خوارزمشاهيان و سلاطين و اميران نواحي مختلف ايران اوضاع سياسي و اجتماعي و ادبي كشور دچار دگرگوني گشت چه با سقوط خلافت عباسيان و از هم گسيختگي و متلاسي حكومت سياسي و ديني اسلام نويسندگان و دانشمندان ايراني رفته رفته به زبان فارسي مصنوع پرداختند وتأليف كتب علمي و ديني بيش و كم بوسيله عده اي از علما همچنان به زبان عربي صورت مي گرفت اما با توجه مغولان به تاريخ و تاريخ نويسي كتب تاريخي فراواني پديد آمد.

علاوه بر اين كتب ادبي چندي نيز تأليف گرديد كه عبارتند از:

1. ابو عمرمنهاجالدينسراج معروف به مهاج سراج.( طبقات ناصري را درباره تاريخ هند)
2. حمدا… مستوفي
3. ابوالشرف جرفادقاني: تاريخ غزنوي ترجمه از كتاب تاريخ يمني.
4. خواجه عطاملك جويني(تاريخ جهانگشا)

 

شعر در قرن هفتم:

ملك الشعرا قانعي طوسي سراينده كتابي به نام سلجوق نامه به تقليد شاهنامه كه شامل 30جلد و 300000 بيت بود و در اواخر قرن 7 مي زيست.

مجدهمگر يزدي شيرازي در قصيده و غزل ماهر و صاحب ديواني با 7000 بيت. امير خسرو دهلوي از شاعران بزرگ خمسراي به تقليد نظامي دارد.

همام الدين تبريزي مستوفي بسال 714 هجري ديوان غزليات وي مشتمل بر دو هزار بيت و صاحب مثنوي و صاحب نامه.

در قرن هشتم: شاعران و گويندگان از لحاظ عده بسيار بودند اما كمي تنزل ادبي در آثار موجود اين قرن به چشم مي خورد. عده اي از شاعران ايراني به هند مهاجرت كردند و در دربارهاي مغولان در هند شاعران ايراني و هندي به پارسي شعر مي سرودند. عده اي نيز از شاعران به ملوك كوچك از جمله آل جلاير و آل مظفر يا دربار عثماني وابسته بودند.

 

شاعران بزرگ اين قرن:

محمود شبستري: از شاعران و عارفان بزرگ ايراني داراي اشعار و رسالات از جمله حق اليقين و حرات المحققين بود.

اوحدي مستوفي(738) سراينذه اشعار لطيف عرفاني از جمله مثنوي جام جم و ديو.اني با 7000 بيت . ساوجي مستوفي (778) كليات اشعارش در ده هزار بيت.

 

منابع:

 

 

1. دايره المعارف ادبي. ترجمه و تأليف عبدالحسين سپديان
2. تاريخ ادبيات ايران. دكتر صفا. جلدسوم. ص 344
3. زندگي نامه شاعران ايران. تأليف ليلا صوفي
4. برگي از زندگي بزرگان. فرشته كريمي. انتشارات نويد شيراز.
5. از سپهري تا جامي.تاريخ ادبي ايران. نيمه قرن هفتم تا آخر قرن نهم. عصراستيلاي مغول و تاتار. تأليف ادوارد برون. ترجمه علي اصغر حكمت.